Nederland: een eiland in Europa?
Dit artikel is onderdeel van de debatpagina Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie? Bekijk ook de andere bijdragen.
Tijdens de financiële crisis was Nederland, mede in de persoon van Jeroen Dijsselbloem2 als voorzitter toen van de Eurogroep, één van de voorstanders van een strenge benadering van landen in financiële nood. Financiële hulp mocht alleen bij uiterste nood en met en na strenge hervormingen. Rutte3 sprak destijds tijdens de verkiezingen die later zouden leiden tot Rutte 24 (VVD en PvdA) uit dat er geen verdere steun naar Griekenland zou gaan. Wat daarna trouwens wel gebeurde.
Nederland was al weer langer geleden ook al geshockeerd toen Duitsland en Frankrijk afweken van de Stabiliteitsnormen5, de beroemde 3% begrotingstekort en 60% staatsschuld. Tijdens de financiële crisis werd het Europese financiële systeem dan ook opgetuigd met allerlei vormen van toezicht op begrotingsdiscipline, en procedures (het Europees Semester6) om dat te effectueren. Er kwam een ‘fiscal compact’ met daarin een verplichting tot een nationale norm van begrotingsevenwicht, een nationale toezichthouder op die norm en streng toezicht met sanctiemogelijkheid voor de EU.
De nieuwe EU-begroting: Nederland op de rem
De afgelopen maanden laaide binnen de EU (mede beïnvloed door de Brexit en dus de afname van een Britse bijdrage aan het EU-budget) de discussie op over het nieuw financiële meerjarenkader van de EU7. Niet meer dan 1% van het Europees nationaal inkomen zou dat volgens Nederland moeten zijn. Daarmee maakte Nederland zich als land dat zeer heeft geprofiteerd van de EU al niet erg populair. Maar in het licht van politieke discussies en onderhandelingen begrijpelijk als inzet in die onderhandelingen en ook om in 2021 de populisten en EU-sceptici niet te veel voer voor populariteit te geven. Er staan tenslotte verkiezingen aan te komen in maart 2021.
De coronacrisis
En toen kwam begin 2020 het Covid-19-virus en stak de coronacrisis over van China en andere delen van Azië naar Europa. Honderden doden in Italië en Spanje. En uiteraard een stilstand/achteruitgang voor de economieën daar. Niet alleen politieke instabiliteit in beide landen met kleine meerderheden en grote populistische partijen, maar ook wederom een financiële en economische ramp.
Daarna kwam het virus ook naar andere landen van de EU en sloeg zwaar toe in de VS. Na alle onzekerheid over Brexit en de handelsgeschillen tussen de VS en handelspartners, zacht gezegd een nieuwe klap, met gedaalde beurskoersen.
Zoals Van der Mei uitlegde8 heeft de EU geen competenties op het stuk van pandemieën en gezondheidszorg: ieder voor zich dus. Wel kan er wat gedaan worden ten aanzien van het sluiten van de buitengrenzen of het toestaan dat (tijdelijk) de (Schengen9) binnengrenzen worden gesloten.
Er is echter wel een roep voor transnationaal ingrijpen, solidariteit en samenwerking. Hoe dat moet laat de wetenschap zien en bedrijven die de noodzakelijke apparatuur en andere middelen leveren. Maar dat de EU weinig bevoegdheden heeft is niet haar aan te rekenen maar de lidstaten.
Hulp voor lidstaten: zijn we solidair?
En toen kwam de vraag vanuit zwaar getroffen EU-landen om hulp: financieel om ze bij te staan bij de economische gevolgen die er zijn en gaan komen. De ECB reageerde met een extra opkoopprogramma (het PANDEMIC EMERGENCEY PURCHASE PROGRAM – PEPP; zie ook Vander Sluis10; maar de Europese Raad11 (met voorop onze premier) en de Eurogroep12 (met voorop onze minister van financiën) vonden het geen tijd om extra financiële hulp te beloven, anders dan dat de Raad besloot dat het toezicht op de al bestaande criteria kan gaan worden versoepeld. Onhandig, to say the least, was dat minister Schouten13 wel om hulp aanklopte in Brussel voor de siertelers. ESM14-inzet, opgezet om financiële buffers te geven aan landen in nood, goedkoper aan geld te helpen, is tenslotte beter dan wanneer ze op de financiële markten moeten lenen. Voormalig president van de Nederlandsche Bank Wellink bepleitte Coronabonds waarmee een aantal landen goedkoper aan geld kunnen komen zodat ze straks niet door hogere rentes in een financiële crisis duikelen.
Nederland als strenge bewindvoerder
Die afwerende houding bracht Nederland niet de populariteitsprijs. Wopke Hoekstra15 wreef nog wat extra zout in de wond door te vragen om een onderzoek waarom die landen niet de overheidsfinanciën net zo op orde hadden gebracht als Nederland. Niet handig van Italië was natuurlijk dat Italië afgelopen jaren wel eens de kont tegen de krib gooide en aankondigde zich niet echt te willen houden aan alle begrotingsafspraken en -regels. Rationeel was de vraag van Hoekstra, in andere tijden een goede vraag, maar op dit moment? Dat is zoiets als een obese coronapatiënt zeggen dat hij maar eerder had moeten gaan afvallen; of de ZZP’er, dat hij maar een financiële buffer had moeten opbouwen. Ons MKB wordt meteen gesteund: geen vragen maar steun. Vanzelfsprekend.
EU solidariteit
Maar strekken die solidariteit en steun zich niet ook binnen de EU uit?
Is dat ook niet de plicht en de bestaansratio van de EU? Natuurlijk ziet de EU op handel en open grenzen, maar daarnaast is de EU toch ook een waardengemeenschap met een gemeenschappelijk beleden cultuur? En buren kunnen mensen zijn of bedrijven, en die helpen we; maar toch ook landen, en vooral als die landen al decennia met ons lid zijn van de EU. De EU is vaak ratio: bevorderen van vrede en veiligheid en economische voorspoed en handel. Maar alleen ratio redt het niet, zien we in de discussie over EU-scepticisme. Emotie, het gevoel dat de EU er ook voor de mensen is, voorkomt dat inderdaad de EU alleen maar als bureaucratie en grote glazen gebouwen wordt gezien. Natuurlijk geeft de EU ook geld voor allerlei nuttig medisch wetenschappelijk onderzoek; maar nu wordt de EU afgerekend op een standpunt van landen. Inderdaad is de EU redelijk machteloos, maar wel door toedoen van lidstaten. En dat betekent gevaar voor de EU, wat meer is dan dat lidstaten een zakelijke ruzie hebben over gezond begrotingsbeleid. Het betekent dat mensen gaan twijfelen aan de EU en het vertrouwen van de leden ervan die de EU dragen kwijtraken.
Nederlands isolement; wat betekent dit voor de toekomst van Nederland in de EU en voor de EU
In deze tijden zo reageren op existentiële hulpvragen uit andere landen/lidstaten is niet mijn beeld van loyaal EU-lidmaatschap. Rutte en Hoekstra mogen in reguliere tijden gelijk hebben, op dit moment vind ik hun benadering verwerpelijk en onverstandig en gevaarlijk voor onze toekomst in een stabiele EU. En ook vanuit eigen belang: de boemerang komt een keer terug. Inderdaad bij hulpvragen vanuit Nederland of hervormingen van EU-fondsen en -subsidies, of steun voor het visserijdossier in de onderhandelingen met het VK.
Misschien willen Rutte en Hoekstra zo voorkomen dat Baudet en Wilders munitie krijgen voor de campagne van 2021. Maar ze voorkomen niet dat EU-sceptische sentimenten in landen als Spanje, Italië en Portugal de overhand krijgen. Misschien blijven we dan zuiver in de budgettaire leer, maar verliezen we moreel en politiek gezag in Nederland en in de EU. Ook straks als de begrotingsonderhandelingen tot een conclusie moeten leiden. Merkel is voor mij een grote staatsvrouw door haar Wir schaffen das.
Laat Nederland ook een rechtsstatelijk en verlicht kompas zijn door te laten zien dat we elkaar helpen, met geld, menskracht, inzet en kunnen. Dan maar allemaal een beetje armer: wij wat rijker en zij veel armer gaat niet werken. Dat wordt het einde van de EU, in ieder geval moreel.
Er komt straks nog genoeg gedoe aan om de financiële scherven te ruimen. Dan hebben we elkaar ook weer nodig. En dan is er staatsmanschap, rationeel en moreel, nodig, en gezag. Gezag, net als vertrouwen, komt te voet en gaat te paard. Zoals Rutte altijd benadrukte: Nederland is geen eiland. Inderdaad, maar zo worden we het wel binnen de EU, als die blijft bestaan, of er buiten.
Dit artikel is onderdeel van het forum 'Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie?16'. Volg hier het hele debat.
Meer over ...
- 1.Prof. Aalt Willem Heringa (1955) is voorzitter van het Montesquieu Instituut. Hij is emiritus hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht aan en daarnaast ook plaatsvervangend rechter. Prof. Heringa promoveerde op een proefschrift over sociale grondrechten en heeft een groot aantal publicaties op zijn naam staan over Europese, internationale en nationale constitutionele en staatsrechtelijke onderwerpen.
- 2.Vooraanstaande PvdA-politicus, die in 2000 Tweede Kamerlid werd en in 2012 verrassend minister van Financiën. Wageningse ingenieur en voor hij Kamerlid werd plaatsvervangend hoofd van het stafbureau algemene leiding van het ministerie van LNV. In de Kamer spoedig een gewaardeeerd woordvoerder integratiebeleid en in 2007-2008 voorzitter van de onderzoekscommissie onderwijsvernieuwingen. Later woordvoerder asiel en vicefractievoorzitter. Pragmatisch en degelijk. Noemde zichzelf 'niet het meest opgewonden type'. Slaagde er in het oplopende overheidstekort onder het kabinet-Rutte II om te buigen naar een overschot. Kreeg ook in de EU gezag en zag zich in januari 2013 gekozen worden tot voorzitter van de eurogroep. Speelde daardoor een centrale rol bij het bedwingen van de financiële problemen van Griekenland en bij het voorkomen van een bankencrisis op Cyprus. Sinds 13 september 2022 is hij burgemeester van Eindhoven.
- 3.Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
- 4.Dit kabinet werd door VVD en PvdA gevormd na de Tweede Kamerverkiezingen van 12 september 2012. VVD-leider Mark Rutte werd voor de tweede keer premier. Onder leiding van informateurs Wouter Bos en Henk Kamp wisten de coalitiepartijen hun grote onderlinge verschillen te overbruggen. De formatie van het kabinet-Rutte II was één van de snelste kabinetsformaties ooit.
- 5.In het Stabiliteits- en Groeipact spreken de landen die lid zijn van de Europese Unie af dat hun begrotingen in evenwicht zijn of een overschot hebben. Dat betekent dat de regeringen niet meer geld uitgeven dan ze ontvangen. Dat doel hoeft nog niet meteen bereikt te worden, maar de EU-landen moeten er wel naartoe werken. De afspraken zijn gemaakt in 1997.
- 6.Het Europees semester is de jaarlijkse cyclus voor de afstemming van het economisch en begrotingsbeleid van de lidstaten van de Europese Unie. Binnen het kader van het semester analyseert de Europese Commissie de nationale begrotingen van EU-landen en geeft de landen vervolgens aanbevelingen, waarmee de lidstaten rekening moeten houden als zij hun nationale begroting voor het komende jaar opstellen.
- 7.Het Meerjarig Financieel Kader 2021-2027 (MFK) is het akkoord waarin de begroting van de Europese Unie voor een periode van zeven jaar op hoofdlijnen wordt vastgesteld. De EU legt in deze meerjarenbegroting vast wat de hoogte van het budget van de EU is, waar het geld aan uitgegeven wordt en hoeveel iedere lidstaat moet bijdragen. Het MFK voor 2021-2027 komt uit op 1.074,3 miljard euro. Om de economische gevolgen van de coronacrisis op te vangen is afgesproken dat er boven op de normale begroting een coronaherstelfonds komt van 750 miljard euro. In juni 2023 heeft de Commissie de lidstaten gevraagd om 66 miljard euro extra aan de meerjarenbegroting bij te dragen. Dit bedrag zou vooral nodig zijn om Oekraïne de komende jaren financieel te blijven steunen. Daarnaast zou het geld gebruikt worden voor het asiel- en migratiebeleid en voor subsidies aan Europese industrieën en technologieën.
- 8.Dit artikel is onderdeel van de debatpagina Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie? Bekijk ook de andere bijdragen.
- 9.23 landen van de Europese Unie en vier niet-lidstaten hebben in een overeenkomst vastgelegd de personencontrole aan hun gemeenschappelijke grenzen af te schaffen. De in totaal 27 landen die zich bij dit verdrag hebben aangesloten, noemen we de Schengenlanden. De Schengenlanden hebben gezamenlijke afspraken gemaakt over het visumbeleid, het asielbeleid en de samenwerking tussen politie en jusitie.
- 10.Dit artikel is onderdeel van de debatpagina Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie? Bekijk ook de andere bijdragen.
- 11.De Europese Raad bestaat uit de regeringsleiders of staatshoofden van de 27 lidstaten van de Europese Unie, de vaste voorzitter en de voorzitter van de Europese Commissie. Alleen de regeringsleiders of staatshoofden hebben stemrecht tijdens de vergaderingen. De Europese Raad heeft geen wetgevingstaak, maar stelt wel de politieke richting van de EU vast.
- 12.De Eurogroep bestaat uit de ministers van Financiën van de landen die de euro als nationale munteenheid hebben ingevoerd (de eurozone). Dit samenwerkingsverband heeft als doel de coördinatie van economisch beleid binnen de muntunie te versterken en de financiële stabiliteit van de eurolanden te bevorderen. Het is strikt genomen een informeel orgaan en geen formatie van de Raad.
- 13.Carola Schouten (1977) is sinds 10 oktober 2024 burgemeester van Rotterdam. Zij was minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en viceminister-president in het kabinet-Rutte III en van 10 januari 2022 tot 2 juli 2024 minister voor Armoedebestrijding, Participatie en Pensioenen en viceminister-president in het kabinet-Rutte IV. Van 18 mei 2011 tot 26 oktober 2017 en van 31 maart 2021 tot 10 januari 2022 was mevrouw Schouten Tweede Kamerlid voor de ChristenUnie. Eerder was zij medewerkster financiën en sociale zaken van de Tweede Kamerfractie van de ChristenUnie. Zij groeide op in Giessen in het Land van Heusden en Altena. In de Tweede Kamer hield zij zich onder meer bezig met financieel-economische aangelegenheden, sociale zaken, pensioenen en wonen.
- 14.Het European Stability Mechanism (ESM) is een permanent financieel noodfonds dat leningen verstrekt aan EU-lidstaten die in financiële problemen verkeren. Het fonds bestaat uit een deel direct gestort geld, dat lidstaten zelf hebben ingebracht, en kredietgaranties. Het uiteindelijke doel van deze steun is het bewaken van de economische en financiële stabiliteit van de EU om zo de waarde van de euro te waarborgen.
- 15.Wopke Hoekstra (1975) is sinds 9 oktober 2023 lid van de Europese Commissie, belast met klimaatactie. In de Commissie-Von der Leyen zijn klimaat en duurzame groei zijn portefeuilles. Hij was van 10 januari 2022 tot 1 september 2023 minister van Buitenlandse Zaken en viceminister-president in het kabinet-Rutte IV. Daarvoor was hij vanaf 26 oktober 2017 minister van Financiën. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 was de heer Hoekstra lijsttrekker van het CDA. Hij was van 7 juni 2011 tot 26 oktober 2017 Eerste Kamerlid. De heer Hoekstra was consultant bij adviesbureau McKinsey en bestuurslid van het CDA-Amsterdam. Hij was voorts voorzitter van de commissie CDA-verkiezingsprogramma 2017.
- 16.De uitbraak en de verspreiding van het coronavirus heeft een grote en blijvende impact gehad op de Europese Unie. Het virus raakte de lidstaten op verschillende manieren en in verschillende gradaties, en de getroffen maatregelen varieerden ook per land. Met name Zuid-Europese lidstaten als Italië en Spanje zijn hard getroffen, met vele slachtoffers tot gevolg. Ook op economisch vlak heeft de coronacrisis er bij deze landen hard ingeslagen.