Verkiezingsjaar 1977

1977 was een roerig jaar in de parlementaire geschiedenis. De toch al moeizame verhouding tussen progressieven en christendemocraten verslechterde, het kabinet-Den Uyl kwam in zijn oogstjaar ten val, en de verkiezingen hadden een ongekend hoge opkomst en een bijzondere uitkomst. Daarna begon een formatie, die de langste uit de geschiedenis zou blijken te zijn.

Wij zetten de belangrijkste politieke ontwikkelingen van 1977 tot en met de verkiezingen van dat jaar op een rij.

In mei 1973 werd het kabinet-Den Uyl¹ gevormd na een moeizame formatie. Het kabinet stond bekend als het meest progressieve kabinet uit de geschiedenis. Van de zestien ministers waren er tien afkomstig uit de drie progressieve partijen (PvdA, PPR² en D66) en zes uit twee confessionele partijen (KVP en ARP). Deze verhouding werd al snel als 'weeffout' gezien, omdat het aantal linkse ministers groter was dan getalsmatig (op grond van de sterkte in de Tweede Kamer) logisch zou zijn geweest.

Als basis van het kabinet waren de gezamenlijke programma's van de progressieve drie en de drie christendemocratische partijen (ARP³, KVP⁴ en CHU⁵) genomen en daarnaast waren bij de formatie afspraken gemaakt over mogelijke geschilpunten, zoals abortus. Het kabinet streefde naar betere spreiding van inkomens, kennis en macht en wilde belangrijke hervormingen doorvoeren.

Nadat in 1973 een conflict in het Midden-Oosten tot een oliecrisis had geleid die werd gevolgd door een recessie, kreeg het kabinet te maken met toenemende economische en financiële problemen. Los daarvan traden voortdurend spanningen op in het kabinet, omdat de linkse drie en KVP en ARP niet steeds op dezelfde lijn zaten. Er vonden vaak langdurige en pittige discussies plaats, waarbij steeds het gevaar van een crisis op de loer lag.

Vooral in 1976 dreigde enkele keren een crisis. Minister Van Agt van Justitie wilde dat jaar optreden tegen de abortuskliniek 'Bloemenhove' in Heemstede. De linkse ministers - minister Irene Vorrink⁶ voorop - en Kamerfracties waren daar fel tegen. Van Agt moest uiteindelijk terugkomen op zijn voornemen en overwoog toen om op te stappen. Dat deed hij uiteindelijk niet, omdat hij als minister hoopte een initiatiefwet van PvdA en oppositiepartij VVD te kunnen tegenhouden door die wet (na aanvaarding in het parlement) niet te ondertekenen.

In de zomer van 1976 ontstond opnieuw bijna een crisis over de levering door een Nederlands bedrijf (RSV) van reactorvaten voor kerncentrales in Zuid-Afrika. Vanwege de daar bestaande apartheidspolitiek was die levering zeer omstreden, maar anderzijds was er het belang van de werkgelegenheid bij het noodlijdende bedrijf. Vooral minister van Economische Zaken Lubbers⁷ was voorstander van het toestaan van de order (en het verlenen van een kredietgarantie) en dreigde met opstappen als het kabinet dat zou verhinderen. Doordat een kabinetsbesluit uitbleef, koos Zuid-Afrika ten slotte voor een Frans bedrijf en ging de order niet door. De crisis werd daarmee afgewend.

De achteruitgang van de drie christendemocratische partijen die in 1967 was ingezet, was een belangrijke reden voor de partijen om te streven naar samenwerking. Dat moest uiteindelijk uitmonden tot fusie en een nieuwe partij, het CDA. In 1971 en 1972 kwam er een gezamenlijk verkiezingsprogramma. In 1973 leek er nog even een kink in de kabel te komen toen ARP en KVP wél toetraden tot het kabinet-Den Uyl en de CHU niet. Ook waren er veel discussies over de grondslag van het CDA, waarbij vooral ARP-voorman Aantjes vond dat de bijbel richtsnoer moest zijn. Vooral de achterban van de drie partijen en de stimulerende rol van Prof. Steenkamp⁸ (voorzitter van de federatie van de drie partijen) zorgden ervoor dat het fusieproces toch werd doorgezet.

De fracties van de drie partijen in beide Kamers gingen vanaf 1974 gezamenlijke fractievergaderingen houden met een wisselend voorzitterschap. Verder besloten de drie bij de verkiezingen van 1977 met één kandidatenlijst te komen. Voor het lijsttrekkerschap waren onder anderen KVP-fractievoorzitter Frans Andriessen⁹ en minister Lubbers kandidaat, maar uiteindelijk werd vicepremier Dries van Agt naar voren geschoven.

Van Agt, jurist uit Nijmegen, was in 1971 op jonge leeftijd minister van Justitie geworden. Hij stond - zeker op strafrechtelijk gebied - als progressief bekend. Van Agt had eerder als informateur een rol gespeeld bij de vorming van het kabinet-Den Uyl. Gedurende de kabinetsperiode traden echter steeds meer conflicten tussen Van Agt en de progressieve partijen op. Vooral zijn opstelling in de abortuskwestie speelde daarin een belangrijke rol. Van Agt had ook een belangrijke stem bij belangrijke hervormingen op het gebied van medezeggenschap en van de grondpolitiek. Hij werd zodoende steeds meer gezien als de politieke tegenvoeter van PvdA-premier Den Uyl. Van Agt riep als minister op tot een 'ethisch reveil' en benadrukte bij zijn verkiezing tot lijsttrekker de centrumpositie van het CDA ('Wij maken geen buiging naar links en wij maken geen buiging naar rechts').

De verhouding tussen Van Agt en de PvdA bereikte begin 1977 een dieptepunt vanwege de Menten-affaire. Het betrof in deze affaire een zakenman, Menten, die in de oorlog betrokken was geweest bij roof van joodse bezittingen. Menten zou daarvoor - nadat een weekblad justitie op het spoor van hem had gezet - in 1976 worden vervolgd, maar kort voor zijn arrestatie vluchtte hij naar Zwitserland. Van Agt - die ten tijde van Mentens vlucht in Roemenië was - was politiek verantwoordelijk voor het falende optreden van justitie en kreeg het in de Kamer zwaar te verduren. De PvdA zag echter af van het indienen van een motie van afkeuring, omdat, zo zei woordvoerder Aad Kosto¹⁰, het wegsturen van Van Agt tot de val van het kabinet zou leiden. Dat had de PvdA er niet voor over. Van Agt was echter woedend. Hij omschreef de opstelling van de PvdA als een actie 'beschadiging lijsttrekker CDA'.

Bij de verkiezingen van november 1972 waren PvdA, PPR en D66 gezamenlijk de strijd ingegaan. Zij kwamen met het verkiezingsprogramma 'Keerpunt 72' en stelden een alternatief kabinet samen. D66 maakte zich gedurende de periode 1973-1977 los uit die samenwerking. De partij verloor in 1974 en 1975 veel aanhang en dreigde zelfs opgeheven te worden. Onder leiding van de nieuwe leider Jan Terlouw wist D66 zich echter te herstellen. Terlouw koos voor een zelfstandige koers onder de leuze: 'D66: het redelijk alternatief'.

PvdA en PPR wilden wel blijven samenwerken en beide partijen bereikten na moeizame onderhandelingen begin 1977 een akkoord over een gezamenlijk programma en over een gezamenlijke strategie. PvdA en PPR zeiden alleen met het CDA te gaan regeren als zij samen in het nieuwe kabinet een meerderheid zouden hebben en de minister-president mochten leveren. De PPR haakte echter zes weken voor de verkiezingen alsnog af, omdat zij samenwerking met het CDA uiteindelijk geheel afwees. De PvdA handhaafde de meerderheidsstrategie.

Bij de algemene beschouwingen in oktober 1976 verklaarde PvdA-fractievoorzitter Van Thijn dat het laatste jaar van het kabinet-Den Uyl het jaar van de waarheid zou worden. Er lagen bij de Kamer vier belangrijke wetsvoorstellen, die Van Thijn omschreef als 'maatschappij-hervormend'. Aanvaarding daarvan werd door de PvdA gezien als testcases voor de samenwerking met de christendemocraten.

Het ging om een voorstellen over

• - 

  vergroting van de medezeggenschap in ondernemingen door een zelfstandiger rol van de ondernemingsraad (wijziging Wet op de ondernemingsraden)
• - 

  een voorstel om werknemers te laten delen in (over)winsten van ondernemingen (Wet vermogensaanwasdeling)
• - 

  invoering van nieuwe sturingsinstrumenten (premies, fiscale faciliteiten) voor investeringen, waardoor bijvoorbeeld gunstige effecten op het milieu of de werkgelegenheid gestimuleerd moesten worden (Wet Investeringsrekening)
• - 

  het tegengaan van grondspeculatie door een andere berekening van grondprijzen en een voorkeursrecht van gemeenten bij grondaankopen (grondpolitiek)

De christendemocraten waren geïrriteerd over wat zij de 'exameneisen' van Van Thijn noemden. Bij hen leefden bovendien grote bezwaren tegen met name de grondpolitiek en de vermogensaanwasdeling. De behandeling van de voorstellen had ook erg lang op zich had laten wachten. Pas in maart 1977 werd begonnen met het debat over het eerste van de vier voorstellen, de wijziging van de wet op ondernemingsraden. Daarbij werden tientallen wijzigingsvoorstellen ingediend.

Het tweede hervormingsvoorstel dat aan de orde kwam, was de grondpolitiek. Op de door Van Agt als eerste ondertekende wetsvoorstellen waren door de christendemocraten amendementen ingediend. Vooral het amendement van de KVP'er De Bekker¹¹ (mede namens ARP en CHU) was zeer vergaand, want het keerde zich tegen het belangrijkste principe van de wetswijziging. Het kabinet wilde dat de grondprijs zou worden vastgesteld op basis van de gebruikswaarde van de grond; de christendemocraten wilde als basis de waarde in het vrije verkeer handhaven. Zij vreesden dat boeren anders te weinig geld voor hun grond zouden krijgen.

Het kabinet moest zich beraden over een reactie op dit wijzigingsvoorstel. Van Agt en zijn christendemocratische-collega's in het kabinet wilden de christendemocratische fractie tegemoet komen; de progressieve ministers voelden daar niet voor. Wel waren zij bereid om naar een compromis te zoeken. In het kabinet werd daar langdurig over vergaderd. Aan de vooravond van een nieuwe ronde in de ministerraad liet Van Agt in een NCRV-programma weten, dat, om een crisis te voorkomen, aanzienlijke concessies nodig waren. Toen in de nacht van 21 op 22 maart bleek dat dit niet mogelijk was, viel het kabinet.

De twee ministers van de ARP, Boersma¹² en De Gaay Fortman¹³, kozen bij de stemming in de ministerraad over het laatste compromisvoorstel de zijde van de progressieven. Toch boden zij net als de KVP-ministers hun ontslag aan, omdat zij geen breuk wilden binnen het christendemocratische kamp.

Het voltallig kabinet bleef hierna demissionair aan, omdat er in mei toch al verkiezingen waren gepland. Het was wel voor het eerst dat de Tweede Kamer door een demissionair kabinet werd ontbonden. De verkiezingsdatum werd vastgesteld op 25 mei.

Er was een ongekend felle verkiezingsstrijd. Veel kiezers hingen een raamposter op en de verkiezingsdebatten trokken volle zalen. Vooral oppositiepartij VVD onder leiding van Wiegel viel de PvdA hard aan over het inkomens- en financiële beleid. De VVD beschuldigde het kabinet aan 'potverteren' te doen (aardgasbaten waren gebruikt voor extra overheidsuitgaven). Volgens Wiegel moest de tering naar de nering worden gezet en zou er aan puinruimen moeten worden gedaan. Ook de toon tussen CDA en PvdA was fel. In de peilingen steeg de PvdA inmiddels, nadat de partij een jaar eerder nog op fors verlies stond. De leus van de PvdA was 'Kies de minister-president'.

Een week voor de verkiezingen vond een televisiedebat plaats tussen Van Agt, Den Uyl en Wiegel. De aandacht werd sterk op de drie grote partijen gericht en alleen D66 wist zich in de peilingen goed te handhaven.

Op 23 mei, twee dagen voor de verkiezingen, kaapten Zuid-Molukse activisten een trein bij De Punt (bij Eelde) met daarin 54 passagiers. Vrijwel gelijktijdig werden honderdvijftig schoolkinderen en vijf onderwijzers in Bovensmilde gegijzeld. De kapers wilden vrijlating van Zuid-Molukkers die in 1975 gijzelingen hadden uitgevoerd. Vanwege de kaping en de gijzeling werden de campagnes stilgelegd. Van Agt en Den Uyl bemanden samen met onder anderen De Gaay Fortman en Vredeling een crisiscentrum.

De gijzelingen zouden uiteindelijk in de vroege ochtend van 11 juni worden beëindigd, waarbij twee gijzelaars en zes Zuid-Molukkers omkwamen.

Ondanks of dankzij de gespannen situatie werden de verkiezingen uit democratisch oogpunt een groot succes. Liefst 88 procent van de kiezers kwam stemmen; het hoogste percentage sinds de afschaffing van de opkomstplicht in 1970. De kiezers brachten grotere verschuivingen teweeg, waarvan de grote partijen profiteerden. Winnaar was de PvdA met tien zetels winst. Vooral in het zuiden van het land deed de partij het goed.

Ook oppositiepartij VVD won (voor de tweede keer op rij onder Wiegel) en behaalde, net als de PvdA, het beste resultaat tot dan uit haar geschiedenis: 28 zetels. Het CDA wist de sinds de jaren zestig bestaande trend om te buigen in lichte winst. Het CDA haalde één zetel meer dan ARP, CHU en KVP in 1972 samen hadden.

Van de kleinere partijen had alleen D66 een goed resultaat. Met acht zetels won de partij van Terlouw niet alleen twee zetels, maar stond de partij na haar crisisjaren 1974 en 1975 opnieuw volledige op de politieke kaart.

Verliezers waren vrijwel alle kleine partijen: CPN en DS'70 verloren vijf zetels, de PPR vier, de Boerenpartij verloor twee zetels en PSP, RKPN en GPV alledrie één.

Al op de avond van de verkiezingsuitslag merkte waarnemend CDA-fractievoorzitter Aantjes op dat CDA en VVD samen een meerderheid hadden (77 zetels) en dat de komst van een tweede kabinet-Den Uyl nog geenszins vaststond. Dat zou de maanden erna blijken.

• 1. 

  Dit kabinet wordt beschouwd als het meest links-progressieve kabinet uit de parlementaire geschiedenis. Het kwam tot stand na de moeizame formatie die volgde op de verkiezingen van 1972 en was de opvolger van de kabinetten-Biesheuvel I en II. Het bestond uit bewindslieden van de PvdA, D'66, PPR, KVP en ARP onder leiding van PvdA'er Joop den Uyl.
   
• 2. 

  De Politieke Partij Radikalen (PPR) was een radicaal-christelijke partij. De partij werd op 27 april 1968 opgericht door christenradicalen die zich hadden afgesplitst van vooral de Katholieke Volkspartij (KVP) en in mindere mate de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). In 1991 fuseerde de PPR met CPN, EVP en PSP tot GroenLinks.
   
• 3. 

  De ARP werd op 3 april 1879 opgericht door Abraham Kuyper. Daarmee kwam er een partijverband voor politieke stroming, de antirevolutionairen, die reeds sinds het begin van de 19e eeuw bestond. Zij was de eerste nationale politieke partij. De ARP was een christendemocratische, protestantse partij. In 1980 ging de ARP met KVP en CHU op in het CDA.
   
• 4. 

  De KVP was een christendemocratische partij, die, hoewel zij voor iedereen openstond, vrijwel uitsluitend aanhang had onder de katholieken. De partij was in 1945 de opvolger van de vooroorlogse RKSP. In 1980 fuseerde zij met ARP en CHU tot het CDA. De KVP had met name in sommige streken (Limburg, Noord-Brabant, delen van Gelderland, Twente) een sterke machtspositie.
   
• 5. 

  De CHU was een christendemocratische politieke partij, die vooral aanhang had onder Nederlands-Hervormden. De CHU kende een los partijverband en daarom was er sprake van een unie. De CHU ontstond in 1908 door samengaan van de Christelijk-Historische Partij en de Friese Bond van christelijk-historischen. In 1980 fuseerde de CHU met ARP en KVP tot het CDA.
   
• 6. 

  Nonconformistische PvdA-senator en enige vrouwelijke minister in het kabinet-Den Uyl. Dochter van PvdA-voorman Koos Vorrink. Deskundig op het gebied van het sociaal recht en actief in Nieuw Links. Als minister van Volksgezondheid en Milieuhygiëne presenteerde zij diverse nota' s en bracht zijn enkele milieuwetten tot stand. Liberaliseerde verder de drugswetgeving, waarbij meer onderscheid werd gemaakt tussen hard- en softdrugs. Voorvechtster van vrouwenemancipatie. Verzette zich als minister openlijk tegen het besluit van haar collega Van Agt om het Openbaar Ministerie te gelasten de abortuskliniek 'Bloemenhove' te sluiten. Haar wethouderschap van Amsterdam werd geen succes en was van korte duur.
   
• 7. 

  Christendemocraat die twaalf jaar minister-president was. Werd in 1973 als jonge ondernemer minister van Economische Zaken in het kabinet-Den Uyl. Na zijn ministerschap en een jaar 'gewoon' Kamerlid voorzitter van de CDA-fractie. Was vier jaar steunpilaar van het kabinet-Van Agt/Wiegel. Na het mislukte kabinet-Van Agt/Den Uyl werd hij in 1982 premier en CDA-leider. Voerde in kabinetten met de VVD een 'no-nonsense'-beleid dat zorgde voor economisch herstel en vermindering van de staatsschuld. Leidde het CDA in 1986 naar verkiezingswinst en wist die in 1989 te consolideren. Werd daarna premier van een kabinet met de PvdA. Een meester in het vinden van compromisteksten, die vaak tot stand kwamen op zijn werkkamer, het torentje. Na zijn premierschap ontging hem het voorzitterschap van de Europese Commissie en de functie secretaris-generaal van de NAVO. Werd later wel onverwacht Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen, maar trad in 2005 voortijdig terug. Harde werker, manager.
   
• 8. 

  Katholieke hoogleraar en 'geestelijke vader' van het CDA. Leidde met groot enthousiasme en vasthoudendheid de federatie van KVP, ARP en CHU en het fusieproces van die drie partijen, dat in 1980 uitmondde in het CDA. Was aanvankelijk ondernemer in de conservenindustrie en daarna hoogleraar sociaal recht in Eindhoven. Leidde ook een pastoraal concilie over vernieuwing van de Nederlandse katholieke kerk. Stond enige jaren bekend als 'Rooie Piet', maar was wel de architect van het centrumrechtse kabinet-Biesheuvel. Politieke peetvader van Dries van Agt. Als Eerste Kamervoorzitter leidde hij de vergaderingen met kenmerkende roomse blijmoedigheid. Na zijn afscheid als Kamervoorzitter nog acht jaar 'gewoon' senator. Samenbindende figuur die overeenkomstig de leer van Thomas van Aquino inzet voor de publieke zaak als opdracht zag.
   
• 9. 

  Vooraanstaande christendemocraat van katholieken huize. Kwam in 1967 voor de KVP in de Kamer nadat zijn vader die had verlaten. Als voormalige directeur van een instituut voor de bouw aanvankelijk woordvoerder volkshuisvesting. Volgde in 1971 Veringa op als partijleider toen deze moest aftreden vanwege gezondheidsproblemen. Leidde de KVP-Tweede Kamerfractie tijdens het kabinet-Den Uyl, waaraan hij kritisch, maar ook loyaal steun gaf. In 1977 maakte hij bezwaar tegen het ontwerp-regeerakkoord met de PvdA en werd hij door die partij afgewezen als kandidaat voor Economische Zaken. In het eerste kabinet-Van Agt dat na de mislukte formatie-Den Uyl werd gevormd, was hij minister van Financiën. Trad af, omdat hij vond dat er meer bezuinigd moest worden. Nadien Europees Commissaris voor handelspolitiek en landbouw. Pragmatisch politicus.
   
• 10. 

  PvdA-politicus. Groeide op in een Leids doopsgezind arbeidersgezin en studeerde eerst theologie en daarna rechten. Werkte bij de VARA en was als Tweede Kamerlid vanaf 1972 cultuur- en justitie-woordvoerder. Later ook eerste woordvoerder mediazaken. Vasthoudend en deskundig Kamerlid, dat als lid van een regeringsfractie de degens kruiste met Justitieminister Van Agt. Zijn harde oordeel over diens beleid in de affaire-Menten werd door Van Agt als actie tot persoonlijke beschadiging gezien. Als staatssecretaris van Justitie in het derde kabinet-Lubbers kreeg hij te maken met een toenemende stroom vluchtelingen. Vanwege zijn beleid pleegde een extremistische groep een aanslag op zijn woning. Na het aftreden van Hirsch Ballin kort minister en vervolgens staatsraad.
   
• 11. 

  Eén van de woordvoerders van het 'groene front' in de KVP-Tweede Kamerfractie in de jaren zestig en zeventig. Brabantse burgemeesterszoon uit Empel, die zelf in die plaats ook het landbouwbedrijf uitoefende. Daarnaast onder meer actief op waterstaatkundig terrein en op het gebied van ruimtelijke ordening. Lid van diverse besturen op landbouwgebied in Noord-Brabant. Speelde in 1977, hoewel hij een bescheiden rol in de fractie vervulde, een rol bij het ontstaan van de kabinetscrisis over de grondpolitiek.
   
• 12. 

  Progressieve antirevolutionair en vakbondsman uit Friesland die in 1973 zijn fractieleider Biesheuvel trotseerde door 'ja' te zeggen op het verzoek van informateur Burger om minister te worden in het te vormen kabinet-Den Uyl. Was voor hij in de politiek kwam economisch adviseur van het CNV. Vanaf 1964 als Tweede Kamerlid woordvoerder economische en sociale zaken. Werd in 1971 minister van Sociale Zaken in het kabinet-Biesheuvel en lag toen geregeld in de clinch met de VVD- en DS'70-ministers over het sociaaleconomische beleid. Als minister in het kabinet-Den Uyl koos hij vaak de zijde van de progressieve bewindslieden. Keerde in 1978 nog wel kort terug in de Kamer, maar stapte snel daarna uit onvrede over zijn positie in de CDA-fractie over naar het bedrijfsleven. Was later enige jaren PvdA-lid. Gedreven, emotioneel betrokken politicus.
   
• 13. 

  Gezaghebbende progressieve ARP- en CDA-politicus. Was ambtenaar, secretaris van de rijksbemiddelaars en docent aan de CNV-kaderschool en werd later hoogleraar aan de VU. In 1956 zonder succes formateur tijdens de lange kabinetsformatie van dat jaar. Wist in 1960, het jaar waarin hij ook senator was geworden, echter snel een kabinetscrisis op te lossen. Liet zich in 1973 samen met Boersma overhalen minister te worden in het kabinet-Den Uyl. Had een goede band met de ex-gereformeerde Den Uyl. Als minister een relativerende, vaderlijke figuur. Speelde een belangrijke rol bij de onafhankelijkheid van Suriname en kwam met een plan om Nederland op te delen in 24 provincies. Was in 1981 nog eens als informateur betrokken bij een formatie en wist de weg te openen voor een kabinet van CDA, PvdA en D66. Tot op hoge leeftijd kritisch volger van de koers van het CDA.
   
• 14. 

  De Tweede Kamerverkiezingen van 1977 waren op 25 mei. Dit waren vervoegde verkiezingen, nadat het kabinet-Den Uyl in maart ten val was gekkozen. De PvdA won, met als verkiezingsleus: Kies de minister-president, tien zetels en de VVD zes. Nieuwkomer CDA deed het iets beter van KVP, ARP en CHU in 1972. Winst was er ook voor D'66. Vrijwel alle kleinere partijen verloren.