Jaarverslag AIVD 2019 (bijlage bij 30977,nr.156) - Hoofdinhoud

Officiële titel	Jaarverslag AIVD 2019 (bijlage bij 30977,nr.156)
Document­datum	29-04-2020
Publicatie­datum	30-04-2020
Nummer	2020D16391
Kenmerk	30977, nr. 156
Externe link	origineel bericht
Originele document in PDF

Voorwoord

Internationale ontwikkelingen zijn steeds lastiger te voorspellen en te

beheersen. Dat maakt dat dreigingen tegen de Nederlandse samenleving

divers en vaak complex zijn.

In 2019 zag de AIVD dat steeds meer landen invloed proberen te krijgen

op Nederlandse belangen. Ons land hoort bij de meest ontwikkelde naties

van de wereld op het gebied van economie, wetenschap en techniek. Dat

maakt het een aantrekkelijk doelwit van digitale spionage en

beïnvloeding.

2019 was ook een jaar waarin de AIVD een opleving waarnam van rechtsextremisme. Extremisten pleegden gewelddadige aanslagen in de Verenigde Staten, Europese landen en Nieuw-Zeeland. In Nederland was de opleving vooral online te zien.

In 2020 bestaat de dienst, inclusief zijn voorlopers, 75 jaar. In de bestaansperiode zijn dreigingen voor

Nederland in golfbewegingen gegaan en teruggekomen. Constant gebleven is de inzet van de AIVD om die te ontdekken en weg te nemen.

Dankzij de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017) kan de dienst dat ook met de mogelijkheden van moderne telecommunicatie, terwijl de persoonlijke levenssfeer van mensen beschermd blijft. Het is voor de AIVD belangrijk voldoende armslag te hebben om verborgen dreigingen te ontdekken en de nationale veiligheid te bewaken. Daarom is het goed dat vanaf dit jaar een onafhankelijke commissie de wet evalueert.

De AIVD werkt niet vanaf een eiland. Onze partners vertrouwen op onze expertise. Wij vertrouwen op die van hen. Hoe waardevol het is samen op te trekken, blijkt eens te meer nu het coronavirus de wereld in onzekerheid houdt. Ook nu mag u er op rekenen dat we, samen met onze partners, de veiligheid van Nederland bewaken.

Marja Horstman

Waarnemend directeur-generaal

Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst

april 2020

| 3

Inhoud

Spionage en ongewenste buitenlandse inmenging 6

(Jihadistisch) terrorisme en radicale islam 10

Extremisme 17

Voor een veilig Nederland 19

Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 22

Bijlagen:

• - 

  Cijfers 23

• - 

  Woordenlijst 25

| 5

Spionage en ongewenste Spionage

buitenlandse inmenging Spionage richt zich op zowel politieke als economische informatie. Het onderzoek van de

AIVD heeft als doel de nationale veiligheid te Als andere landen in het geheim informatie beschermen door spionageactiviteiten tijdig te verzamelen in en over Nederland en daarmee onze ontdekken en mensen en instanties bewuster te belangen schaden, beschouwt de Algemene maken van het gevaar van spionage. Uit onderzoek Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) dit als blijkt dat steeds meer landen politiek en/of spionage. Binnen spionage maakt de AIVD economisch spioneren. onderscheid tussen digitale spionage, het wegsluizen van informatie door het binnendringen in De AIVD heeft in 2019 onderzoek gedaan naar de geautomatiseerde systemen, en klassieke spionage, intenties, capaciteiten en/of activiteiten van een als mensen in het geheim informatie stelen. Andere aantal statelijke actoren met een offensief landen, zogenoemde statelijke actoren, zijn cyberprogramma, waarvan bekend is dat deze ook geïnteresseerd in verschillende soorten informatie. gericht zijn tegen de Nederlandse nationale Via spionage proberen zij zowel politieke informaveiligheid en democratische rechtsorde en andere tie over regeringsstandpunten en besluitvorming Nederlandse belangen. De AIVD spreekt van een als economische informatie te verkrijgen. offensief cyberprogramma als staten langdurig

investeren in capaciteiten om digitale spionage, Naast spionage voeren statelijke actoren heimelijke maar ook ongewenste beïnvloeding en sabotage, en ongewenste activiteiten uit met als doel invloed mogelijk te maken om zo hun eigen politieke, uit te oefenen op bestuurlijk-politieke processen in militaire, economische en/of ideologische doelen ons land. Zo kan er sprake zijn van heimelijke te bereiken. politieke beïnvloeding, beïnvloeding en intimidatie

van geëmigreerde (ex-)landgenoten (diaspora), Politieke spionage

sabotage en misbruik van de Nederlandse ICT- Statelijke actoren proberen onder andere binnen te infrastructuur. Deze activiteiten schaart de AIVD komen bij ministeries, inlichtingen- en veiligheidsonder

ongewenste buitenlandse inmenging. diensten, politieke partijen en cultureel-maatschappelijke organisaties. De door politieke

De AIVD spreekt van heimelijke politieke spionage verkregen inlichtingen dienen als beïnvloeding als een land zich rechtstreeks, op voorkennis voor staten om voorbereid te zijn op heimelijke wijze, bemoeit met de politieke gang politieke of maatschappelijke ontwikkelingen. van zaken in Nederland. Heimelijke beïnvloeding De inlichtingen kunnen ook worden ingezet om kan ook gericht zijn op het manipuleren van de besluitvorming en mogelijk verkiezingen te publieke beeldvorming, bijvoorbeeld door het beïnvloeden of om grip te krijgen op de diaspora. verspreiden van desinformatie. Inlichtingendiensten spelen veelal een rol bij heimelijke Het strategisch belang van de Nederlandse politiek beïnvloedingsoperaties. en rechtspraak is bovendien voor Rusland sterk toegenomen sinds het neerhalen van vlucht MH17 De technologische ontwikkelingen van de in juli 2014. afgelopen jaren bieden statelijke actoren nieuwe mogelijkheden voor grootschalige spionage door Zo verzamelt Rusland inlichtingen die gebruikt cyberaanvallen en voor ongewenste buitenlandse kunnen worden om de eenheid en de internatioinmenging via sociale media. nale samenwerking (Noord-Atlantische

6 |

Verdragsorganisatie en Europese Unie) in het van China via Zuid(Oost)-Azië naar Afrika en (West-) Westen te ondermijnen en hierdoor de eigen Europa. Onderzoek wijst uit dat landen langs deze geopolitieke invloed te vergroten. Deze inlichtinnieuwe route geregeld doelwit zijn van digitale gen kunnen worden ingezet om besluitvorming te spionage. Chinese beleidsplannen geven focus aan beïnvloeden en landen tegen elkaar uit te spelen. de spionagecampagnes die vooral gericht zijn op Het afgelopen jaar was Nederland opnieuw een het verkrijgen van hoogwaardige kennis en interessant spionagedoelwit voor Rusland. technologie. De Nederlandse topsectoren lopen dus

een verhoogd risico op Chinese (digitale) spionage. Politieke spionage vindt plaats met klassieke en digitale middelen. Ondanks investeringen in de De AIVD verwacht dat de economische en politieke digitale weerbaarheid van publieke instellingen invloed van China op korte en lange termijn groeit. blijven statelijke actoren, zoals Russische, Iraanse Daarnaast verwacht de AIVD dat de forse Chinese en Chinese, zeer succesvol in het compromitteren investeringen in nieuwe opkomende technologieën van (overheids)systemen binnen en buiten zoals kunstmatige intelligentie, kwantumcompu Nederland. In 2019 bracht de AIVD de publicatie ting en 5G-communicatie ertoe leiden dat China

‘Offensief cyberprogramma. Een ideaal businesshierin marktleider kan worden. Het risico bestaat model voor staten’ uit. Deze benadrukt risico’s voor dat China door deze technische dominantie de het cyberdomein. technologische standaarden voor de toekomst

bepaalt, en daarmee afhankelijkheid van Chinese

Economische spionage technologie creëert voor de rest van de wereld. Deze

De Nederlandse economie is hoogontwikkeld, potentiële afhankelijkheid maakt het Nederlandse innovatief en internationaal georiënteerd. bedrijfsleven op termijn nog kwetsbaarder voor

Daardoor is deze een doelwit van economische (digitale) spionage en mogelijk ook voor sabotage. spionage.

Naast Chinese hebben ook Iraanse cyberactoren, zij De grootste dreiging op het vlak van economische het in beperkte mate, digitale economische spionage vormt China, waarbij specifiek de spionageactiviteiten ondernomen tegen cyberactiviteiten in het oog springen. Uit onder Nederlandse doelwitten. Tegen Iran zijn al enkele zoek blijkt dat meerdere Nederlandse topsectoren jaren internationale sancties van kracht. Deze doelwit zijn (geweest) van digitale spionage. sancties hebben een direct gevolg voor de Iraanse De Chinese interesse richt zich op hoogwaardige economie. Als gevolg van deze sancties wordt het

Nederlandse technologie in verschillende sectoren. voor Iran ook lastiger om toegang te krijgen tot westerse hoogwaardige (technologische) kennis.

Een groot deel van de (digitale) spionageactiviteiten Het Iraanse regime zoekt naar alternatieve van China is gericht op het verbeteren van de eigen methoden om deze kennis alsnog te bemachtigen economische ontwikkeling. Het Chinese econoen daardoor de Iraanse wetenschappelijke sector te misch beleid is primair gericht op overgang van een versterken. Hiertoe hacken Iraanse cyberactoren productie-economie naar een kenniseconomie die onder andere wereldwijd denktanks, bedrijven en grotendeels onafhankelijk is van buitenlandse onderwijsinstellingen. technologie. Om deze modernisering en onafhankelijkheid te realiseren, investeert China in De globalisering zal Nederland in toenemende strategische meerjarenplannen (Made in China mate kwetsbaar maken voor (digitale) spionage.

2025) en het Belt & Road Initiative (BRI), de Nieuwe Vestigingen van Nederlandse bedrijven in het

Zijderoute, die, zowel over zee als over land, loopt buitenland hebben vaak lokale werknemers in

| 7 dienst met soms verregaande toegang tot bedrijfsimago van Nederland schaden, slecht zijn voor informatie waarop het toezicht niet altijd goed bondgenootschappelijke belangen en slecht zijn genoeg is. Ook zijn delen van het productieproces voor de integriteit van de Nederlandse dankzij globalisering versplinterd en verspreid over ICT-infrastructuur. landsgrenzen heen, waarbij onvoldoende beveiligingsmaatregelen

bij toeleveranciers nieuwe Heimelijke politieke beïnvloeding

risico’s op (digitale) spionage opleveren. Het is volstrekt legitiem dat landen hun belangen behartigen in het buitenland. Maar als dit

Tot slot leiden buitenlandse investeringen en heimelijk gaat en/of onder valse voorwendselen overnames in Nederland tot verlies van (gedeeltegebeurt en verder gaat dan gebruikelijke lijke) zeggenschap over vitale infrastructuren. diplomatie of politiek lobbywerk, spreekt de AIVD Elektriciteit, toegang tot internet, drinkwater en van heimelijke politieke beïnvloeding. Het betalingsverkeer zijn voorbeelden van vitale verspreiden van desinformatie is een voorbeeld infrastructuur. Dit verlies van zeggenschap kan ook hiervan. Vaak spelen inlichtingendiensten een rol voor onwenselijke economische en politieke bij heimelijke beïnvloedingsoperaties. afhankelijkheden zorgen, naast spionage- en sabotagerisico’s. Vooral Rusland doet aan heimelijke politieke beïnvloeding. De AIVD heeft in Nederland

Sabotage en misbruik infrastructuur pogingen gezien van Russische inmenging. Zo is

De mogelijke digitale verstoring en sabotage van de er sprake van voortdurende (online)beïnvloevitale infrastructuur is een van de grootste dingsactiviteiten op sociale media vanuit Rusland, cyberdreigingen voor Nederland en zijn bondgenowaarbij de beïnvloeding van de beeldvorming ten ten. Meerdere staten hebben bewezen de capaciteiaanzien van de toedracht van de ramp met vlucht ten en de bereidheid te hebben om digitale MH17 een grote rol speelt. Het land beschikt sabotage in te zetten om hun geopolitieke hiertoe over steeds meer geavanceerde technische doelstellingen te bereiken. Ook constateert de AIVD capaciteiten en IT-systemen, maar maakt ook al langere tijd dat sommige van deze staten gebruik van individuen, die parallel aan hun eigen voorbereidingen treffen om digitale sabotage voor belang ook het belang van Rusland dienen. De toekomstig gebruik mogelijk te maken. Deze impact op Nederland lijkt vooralsnog beperkt. voorbereidingen bestaan uit het zich innestelen in

ICT-systemen van onder meer vitale infrastructuur. Beïnvloeding en intimidatie van diaspora

Momenteel ontbreekt het staten aan de intentie om Diverse landen, waaronder Turkije, China en Iran, digitale sabotage tegen Nederland in te zetten. Deze richten inlichtingen- en beïnvloedingsactiviteiten

intentie is echter veranderlijk en afhankelijk van op hun diaspora. Ze verzamelen inlichtingen over

geopolitieke ontwikkelingen. tegenstanders van hun regime. Ook in Nederland

schrikken ze er niet voor terug om leden van de

De Nederlandse ICT-infrastructuur wordt ook door diasporagemeenschap te mobiliseren om tegenstatelijke

actoren misbruikt bij cyberaanvallen op standers en critici binnen deze gemeemschappen

andere landen. Nederland is aantrekkelijk voor te identificeren en de mond te snoeren. Dit kan

cyberactoren, omdat onze digitale infrastructuur leiden tot spanningen binnen deze

van hoge kwaliteit is en ICT-capaciteit relatief gemeenschappen.

simpel kan worden gehuurd. Misbruik van de

Nederlandse ICT-infrastructuur door andere staten, De druk die uitgaat van deze inlichtingen- en

waaronder China en Iran, kan het internationale beïnvloedingsactiviteiten kan ertoe leiden dat

8 | leden van de gemeenschap niet kritisch durven zijn en beperkt worden in hun vrijheid van meningsuiting. Leden van buitenlandse diaspora in Nederland willen veelal de toegang tot het land van herkomst behouden omdat ze daar nog familie en/of bezittingen hebben en zich verbonden voelen met de cultuur en religie. Sommige landen schuwen zelfs geweld tegen opposanten in het buitenland niet.

Activiteiten en resultaten

Vanuit onderzoeken heeft de AIVD de risico’s van spionage en buitenlandse inmenging voor

Nederland en voor bedrijven kunnen duiden.

Daarvoor heeft de AIVD diverse organisaties en bedrijven bezocht, zijn (bewustwordings-) presentaties gegeven en werden overheidspartners zoals de Nationaal Coördinator

Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) en verscheidene ministeries en provincies en grote steden geïnformeerd over zowel voorstelbare als concrete dreigingen met betrekking tot spionage.

Bij deze veiligheidsbevorderende activiteiten spelen de AIVD-accountmanagers bij de inlichtingendiensten (ID’s) van de diverse politie-eenheden een steeds grotere rol.

De AIVD vindt het onwenselijk dat Nederland voor de uitwisseling van gevoelige informatie of voor vitale processen afhankelijk is van bedrijven uit landen die een offensief cyberprogramma tegen

Nederlandse belangen uitvoeren. De AIVD maakt aan betrokken partijen, zoals ministeries, duidelijk hoe de verhoudingen zijn tussen zulke bedrijven en hun overheid zodat zij de risico’s kunnen afwegen. Het is belangrijk om te kijken naar mogelijkheden, intenties en belangen van de betrokken staten.

De AIVD heeft in 2019 9 ambtsberichten en 41 inlichtingenrapporten over spionage en ongewenste buitenlandse inmenging uitgebracht.

Lees meer op aivd.nl/spionage.

| 9

(Jihadistisch) terrorisme en mensen bij en er gaan er ook weinig weg. Toch gaat

radicale islam er nog steeds een dreiging uit van deze beweging. Jihadisten in Nederland hangen immers een

ideologie van geweld aan en dragen die vooral in Binnen het aandachtsgebied terrorisme richt de besloten onlinekringen uit. Ook uiten sommige AIVD zich vooral op het jihadistisch terrorisme, jihadisten bedreigingen tegen Nederlandse personen omdat hiervan nog steeds de grootste dreiging of objecten en zijn er jihadisten die daadwerkelijk uitgaat. De radicale islam kan een voedingsbodem terroristisch geweld willen plegen. Volgens zijn voor jihadistisch-terroristisch geweld. jihadisten zijn zij in oorlog met het Westen en is de

strijd tegen het Westen verplicht. De bijdrage die zij

Terrorisme aan de strijd leveren, kan variëren van geldinzame

Op 18 maart 2019 werd een aanslag gepleegd op een ling tot jihadgang, van kennisverdieping tot tram in Utrecht waarbij vier doden en twee onlinepropaganda en van activisme voor gedetineerzwaargewonden vielen. Op 20 maart 2020 heeft de den tot het plegen van aanslagen. Een voorbeeld van rechtbank in Utrecht Gökmen T. hiervoor een een niet-gewelddadige bijdrage aan de strijd was een levenslange gevangenisstraf opgelegd. Net als in transnationale trend die in 2019 onder jihadisten, 2018 op Amsterdam Centraal Station en bij Den onder andere in Europa, zichtbaar werd om geld in te Haag Hollands Spoor ging het hier om een aanslag zamelen voor de aan Islamitische Staat in Irak en op een makkelijk toegankelijk doelwit, waarbij al-Shaam (ISIS) geaffilieerde vrouwen in de door de willekeurige mensen het slachtoffer werden. Ook Syrische Democratische Strijdkrachten beheerde ging het voor zover bekend in deze zaken om kampen in Noordoost-Syrië. personen die alleen handelden. In Nederland worden veroordeelde jihadisten en

Dreigingsbeeld jihadistisch terrorisme verdachten van een terroristisch misdrijf gevangen

Het jihadistisch-terroristisch dreigingsbeeld wordt gehouden op een speciale afdeling van twee nog steeds gekenmerkt door het gevaar van penitentiaire inrichtingen. Daar worden zij apart aanslagen in het Westen door enkele mondiaal gehouden van andere gedetineerden. Het actieve jihadistische organisaties, lokale netwerken Nederlandse systeem van geconcentreerde detentie en personen. De dreiging tegen het Westen is sinds van terrorismeverdachten en -veroordeelden 2017 verminderd, wat met name blijkt uit de sterke voorkomt grotendeels dat niet-extremistische afname van het aantal aanslagen in Europa de gedetineerden door jihadisten worden geradicaliafgelopen jaren. Desondanks heeft Europa, seerd en gerekruteerd. Het leidt in bepaalde gevallen waaronder Nederland, te maken met relatief veel wel tot ongewenste onderlinge beïnvloeding en aanhoudingen, het voorkomen van aanslagen en netwerkvorming. incidenten die aan jihadistisch terrorisme kunnen worden gerelateerd. De dreiging is dus wel De AIVD signaleert een dreiging in deze netwerkverminderd maar nog steeds aanzienlijk. vorming op de terroristenafdelingen én in het terugkeren van jihadisten in de jihadistische

Jihadistische dreiging in Nederland beweging na hun vrijlating. Als zij zijn teruggekeerd

De Nederlandse jihadistische beweging is weinig in hun oude netwerk, kunnen deze jihadisten voor zichtbaar in het openbare leven. Dat heeft te maken een nieuwe dynamiek in dat netwerk zorgen. met organisatorische en ideologische verdeeldheid Aangezien een klein deel van de gestrafte jihadisten en gebrek aan hiërarchie en leiderschap. Ook groeit bestaat uit teruggekeerde uitreizigers, kunnen zij de beweging niet: er komen nauwelijks nieuwe nieuwe, transnationale netwerken vormen met

10 | teruggekeerde jihadisten in andere landen. Na een terroristisch misdrijf. Ook wordt zij verdacht beëindigen van hun detentie kunnen ze geweld van deelname aan een terroristische organisatie en plegen, zoals buiten Nederland al enkele malen is van het verschaffen van gelegenheid, middelen, voorgekomen. Zowel Nederland als een aantal kennis en vaardigheden tot het plegen van een andere Europese landen kan hiermee in de komende terroristisch misdrijf. Zij was actief op soortgelijke jaren geconfronteerd worden. onlinenetwerken als de hiervoor genoemde man uit Maastricht.

Incidenten en arrestaties in Nederland

Op basis van door de AIVD uitgebrachte ambts In november 2019 werden twee mannen uit berichten zijn in 2019 onderstaande personen van Zoetermeer aangehouden op verdenking van het de Nederlandse jihadistische beweging aangehouvoorbereiden van een aanslag in Nederland. Een den. De betreffende onderzoeken van de AIVD en tijdstip en doelwit waren nog niet bekend. de strafrechtelijke vervolging die tegen hen wordt ingesteld, tonen de (gewelds)dreiging die ook van Ook in november 2019 werd in Heemskerk een Nederlandse jihadisten uitgaat. vijftienjarige aangehouden wegens opruiing tot

een terroristisch misdrijf en verspreiding van In februari 2019 is in De Lutte een man aangehouopruiend materiaal. Hij verspreidde jihadistisch den die wordt gerekend tot de Nederlandse materiaal op sociale media. Tevens werden in jihadistische beweging. Hij wordt verdacht van het november in Nederland en België in totaal zes voorbereiden van een terroristisch misdrijf. Bij zijn personen aangehouden op verdenking van aanhouding is een vuurwapen aangetroffen. terrorismefinanciering. Via een stichting was geld

ingezameld om oorlogsslachtoffers te helpen, In maart 2019 werd in Breda een man aangehouden maar de verdachten zouden in Turkije en Syrië op verdenking van betrokkenheid bij terrorisme. geld hebben overhandigd aan strijders van ISIS Hij zou zich in Somalië hebben aangesloten bij het of aan ISIS gelieerde personen. aan Al Qaida gelieerde Al Shabaab.

Alle zaken liggen nog bij de rechter. In juli 2019 is in Maastricht een man aangehouden

op verdenking van opruiing tot een terroristisch Internationale jihadistische dreiging

misdrijf. Ook wordt hij ervan verdacht dat hij door De internationale jihadistische dreiging tegen het het verzamelen en verspreiden van informatie op Westen gaat vooral uit van ISIS, Al Qaida (AQ) en de internet schuldig is aan training voor terrorisme. aan hen getrouwe organisaties en netwerken. De De man was actief op websites waar transnationale aan Al Qaida en ISIS gelieerde groeperingen zijn in onlinenetwerken allerlei vormen van jihadistische de eerste plaats betrokken bij een lokaal of informatie verspreiden, jihadistische kennis regionaal conflict. Sommige groeperingen houden opbouwen en onderhouden en propaganda zich daarnaast ook bezig met aanslagen tegen produceren en verspreiden. Jihadisten krijgen door westerse belangen in hun regio of in het Westen deze netwerken toegang tot propaganda, preken en zelf. Daarnaast gaat een dreiging uit van toespraken van jihadgeleerden, maar ook tot jihadistische netwerken of individuen die aan geen instructiemateriaal dat kan worden gebruikt voor van deze beide organisaties zijn verbonden. het plegen van een aanslag. Sommige netwerken of individuen zijn daadwerkelijk

zowel betrokken bij ondersteuning en In oktober 2019 werd een vrouw aangehouden in facilitering als bij aanslagplanning en -uitvoering. Uithoorn, eveneens op verdenking van opruiing tot

| 11

Dreiging vanuit ISIS en Al Qaida afhankelijk van de militaire ontwikkelingen in dit

De acute dreiging van ISIS voor Europa is het gebied. Het offensief dat het Syrische leger eind afgelopen jaar verder afgezwakt, maar de groe 2019 heeft ingezet tegen de strijders in Noordwestpering houdt, ondanks het verlies van het geo Syrië kan hier op termijn van doorslaggevende grafische ‘kalifaat’, wel de intentie om aanslagen in betekenis zijn. De geweldsdreiging van Al Qaida westerse landen te (laten) plegen. In maart 2019 viel affiliates werd zichtbaar door een aanslag op een hun laatste bolwerk, Baghuz. Geografisch bestaat Amerikaanse militaire basis in december 2019, die het ‘kalifaat’ niet meer, maar dat betekent niet het door Al Qaida op het Arabisch Schiereiland (AQAS) einde van ISIS. De organisatie heeft zich in de loop is opgeëist. Daarnaast moedigt Al Qaida net als ISIS, van de afgelopen jaren omgevormd van een zij het in iets mindere mate, aanhangers aan om centraal geleide organisatie in een zogenoemde zelfstandig aanslagen te plegen. ‘opstand’ in Irak en Syrië. Dat wil zeggen dat

ondergrondse cellen aanslagen, moorden en Dreiging vanuit netwerken niet verbonden overvallen plegen, belangrijke personen ontvoeren aan ISIS of Al Qaida

voor losgeld en dergelijke. Los van Al Qaida en ISIS bestaan er jihadistische netwerken in en buiten Europa die zich ook richten

Het centrale leiderschap in Syrië en Irak is nog op het plannen en ondersteunen van aanslagen. steeds intact en staat nog steeds in contact met de Binnen het Schengengebied kan men in principe aan ISIS gelieerde jihadistische organisaties. Deze onopgemerkt reizen. Hierdoor kunnen jihadisten zogenoemde ‘provincies’ zijn betrokken bij lokale vanuit het ene Schengenland een aanslag plegen in en regionale conflicten in diverse landen en regio’s het andere. Daarnaast bestaan er transnationale in onder andere Afrika en Zuid-Azië en zijn faciliteringsnetwerken die jihadisten ondersteudaardoor ook een bedreiging voor westerse nen. Deze netwerken verbinden jihadisten in het belangen daar. Tegelijk kan het ISIS-leiderschap Westen en elders in de wereld, en dragen daardoor enige sturing geven aan deze ‘provincies’. Noch de in belangrijke mate bij aan de internationale dood van de leider van ISIS, Abu Bakr al-Baghdadi, dreiging van het jihadisme. in oktober 2019, noch de benoeming van zijn

opvolger Abu Ibrahim al-Hashimi al-Qureishi heeft Dreiging van teruggekeerde uitreizigers

gevolgen gehad voor de dreiging uitgaande van In 2019 zijn ongeveer vijf personen met een ISIS. Nog steeds wil ISIS aanslagen plegen in het Nederlandse achtergrond uit het strijdgebied Syrië Westen, waarbij Syrië en Irak waarschijnlijk de en Irak teruggekeerd naar Nederland of andere belangrijkste basis voor ISIS blijven. Mogelijk dat in West-Europese landen. Eind 2019 waren er nog zo’n de toekomst de ‘provincies’ van ISIS hier meer aan 120 jihadisten met een Nederlandse achtergrond in bij zullen gaan dragen. Syrië en Irak. In deze cijfers zijn minderjarigen niet meegeteld. Per persoon maakt de AIVD een Ook Al Qaida wil nog steeds aanslagen in het afweging in welke mate deze een dreiging vormt. Westen plegen. De mogelijkheden om vanuit Pakistan/Afghanistan, waar het hoogste Terugkeerders hebben een hoger dreigingsprofiel AQ-leiderschap zich bevindt, aanslagen tegen het dan jihadisten die niet zijn uitgereisd. Dit geldt Westen voor te bereiden en uit te voeren, lijken vooral voor de mannen, omdat bij hen veelal sprake klein. Maar in Noordwest-Syrië bevinden zich aan zal zijn van gevechts- en explosieventraining, Al Qaida gelieerde jihadistische netwerken en strijdervaring en opgebouwde (internationale) individuen die aanslagen tegen het Westen willen jihadistische contacten. Deze ervaringen en plegen. De dreiging die hiervan uitgaat, is mede contacten zouden bij terugkeer gebruikt kunnen

12 | worden om lokale en transnationale netwerken te Ministerie via 41 ambtsberichten informatie versterken en/of te mobiliseren tot gewelddadige kunnen geven voor strafrechtelijke onderzoeken. actie. Veel terugkeerders houden zich bezig met Daarnaast heeft de AIVD aan de Immigratie- en propaganda of facilitering, ze blijken de jihadis Naturalisatiedienst (IND) 11 en aan het ministerie tische ideologie aan te blijven hangen zonder nog van Buitenlandse Zaken 2 ambtsberichten geweld te willen plegen. Tot nu toe zijn slechts uitgebracht. enkele van de terugkeerders aantoonbaar bij daadwerkelijke aanslagen betrokken geweest. Grensoverschrijdende dreigingen vragen om een grensoverschrijdend antwoord, daarom werkt de

De AIVD schat de geweldsdreiging van terugge AIVD wereldwijd samen met partnerdiensten. keerde vrouwen lager in dan die van teruggekeerde Bij het aangaan van een samenwerking weegt de mannen, omdat zij niet per se hebben deelgeno AIVD een aantal zaken zwaar mee. Zo is van belang men aan een wapentraining of gevechtservaring hoe de democratische inbedding van de buitenhebben opgedaan. Een deel van deze vrouwen kan landse dienst is en hoe het is gesteld met de echter wel een versterkende rol in de beweging mensenrechten in het betreffende land. Ook in vervullen. Dit vanwege hun ervaringen in Syrië en 2019 is internationale samenwerking tussen de status die zij daar mogelijk aan ontlenen. Ook collega-diensten cruciaal gebleken in het bestrijden een eventuele periode in detentie kan bijdragen van terrorisme. Deze samenwerking is deels aan hun status en invloed in de beweging. verankerd in de Counter Terrorism Group (CTG). Tegelijkertijd is het mogelijk dat een ander deel zich Dat is een Europees samenwerkingsverband van de juist vanwege alle negatieve ervaringen afkeert van veiligheidsdiensten uit de EU-landen plus het jihadisme. Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en

Zwitserland. Het in ons land gevestigde platform Na de val van het laatste ISIS-bolwerk Baghuz in waarbinnen gegevens over jihadstrijders direct met maart 2019 zijn veel jihadistische vrouwen met hun elkaar worden gedeeld, vereenvoudigt de samenkinderen in opvangkampen in Noordoost-Syrië werking en draagt bij aan het krijgen van beter zicht terechtgekomen, ook Nederlandse vrouwen. Niet in transnationale en internationale verbanden. alleen de humanitaire situatie in deze kampen is Deze samenwerking versterkt onze inlichtingenpozorgelijk, ook de veiligheid is slecht. Kinderen die in sitie en die van de aangesloten partners. Concreet de kampen opgroeien, komen daar nog steeds in leidt deze samenwerking tot het eerder onderkenaanraking met het radicale gedachtegoed van ISIS en nen, identificeren en aanhouden van potentiële kunnen eventueel geronseld worden. Dit draagt bij jihadistische aanslagplegers in Europa. aan de langetermijndreiging die van ISIS uitgaat. De

inval van Turkije in Noordoost-Syrië begin oktober Radicale islam

2019 lijkt vooralsnog niet te leiden tot een funda Naast jihadisme bestaan er andere vormen van mentele wijziging ten aanzien van de opvangextremisme waarbij aanhangers democratiekampen in Noordoost-Syrië. Wel is inmiddels een ondermijnende activiteiten rechtvaardigen vanuit aantal, ook Nederlandse, vrouwen, sommige met hun religieuze overtuiging. Dit is het geval bij hun kinderen, uit de kampen ontsnapt. salafistische aanjagers 1 die problematische

gedragingen vertonen die weliswaar niet strafbaar

Activiteiten en resultaten zijn, maar die haaks staan op onze democratische

In 2019 heeft de AIVD 64 inlichtingenrapporten 1 Het gaat hierbij om invloedrijke voormannen, moskeeën

uitgebracht over de ontwikkelingen binnen het en organisaties die een (potentiële) dreiging voor de jihadistisch terrorisme. De AIVD heeft het Openbaar democratische rechtsorde vormen.

| 13 rechtsorde en deze dreigen te ondermijnen. Nederlands een strikte, eenzijdige interpretatie van

Het gaat daarbij bijvoorbeeld om onderstaande de islam prediken die aansluit bij de belevingswereld

gedragingen. van bepaalde groepen jongeren. Andere oorzaken

zijn dat zij professioneel en goedkoop buitenschools

• 1. 

  Het bevorderen van structurele onderwijs aanbieden en geregeld beschikken over

onverdraagzaamheid, intimidatie en/of voldoende geld. De AIVD onderzoekt in welke mate

intolerantie jegens mensen buiten de eigen de middelen afkomstig zijn uit de Golfstaten.

geloofskring, zoals andersdenkende moslims,

andersgelovigen en niet-gelovigen. Dit kan op Op het eerste gezicht is het extremistische karakter

bepaalde punten in strijd zijn met de wet en van de boodschap van deze radicaal-salafistische

(op korte of lange termijn) een ondermijnende aanjagers niet altijd zichtbaar. Hierdoor zijn hun

werking hebben op het democratisch bestel. daadwerkelijke intenties voor een relatieve buitenstaander

moeilijk te ontdekken. De AIVD stelt vast

• 2. 

  Het ondermijnen van het gezag van instituties dat enkele van deze voormannen doelbewust een

van de democratische rechtsorde (grondwet, strategie gebruiken waarmee zij proberen hun

rechtssysteem, democratische processen, volgelingen zich stapsgewijs te laten afkeren van

overheid, politie, enzovoort) doordat de andersdenkende moslims en de in hun ogen

legitimiteit van dergelijke instituties niet ongelovige Nederlandse samenleving.

wordt erkend en hiermee afgewezen. Andersdenkende moslims die het niet eens zijn met

de extremistische interpretatie van deze salafistische

Daarnaast kunnen gedragingen van salafistische aanjagers zijn vaak het eerste slachtoffer van hun

aanjagers een voedingsbodem zijn voor verdere activiteiten. Zij worden immers door de sociale druk

radicalisering naar het (gewelddadige) jihadistisch die deze aanjagers uitoefenen, beknot in hun

gedachtegoed. keuzevrijheid om deel te nemen aan onze

samenleving.

Slechts een beperkt aantal islamitische moskeeën

en organisaties in Nederland kan in mindere of Het gelijk van de eigen groep

meerdere mate extremistisch worden genoemd. Door een sterk polariserende retoriek kunnen de Het onderzoek van de AIVD richt zich specifiek op aanhangers van deze radicaal-salafistische radicaal-salafistische aanjagers. aanjagers zich verder van de Nederlandse samenleving vervreemden en zich sterker binden aan de

Invloedrijke radicaal-salafistische eigen groep. Deze retoriek houdt in dat alle aanjagers mogelijke kritiek op de eigen groep wordt geframed

De AIVD constateert dat radicaal-salafistische als een aanval op de islam. Radicaal-salafistische aanjagers, ondanks dat zij in absolute termen een aanjagers verplichten vervolgens om stelling te minderheid vormen, een disproportioneel grote nemen voor hun strikte interpretatie van de islam. invloed hebben binnen islamitisch Nederland. Het kan daarbij gaan om een agressieve retoriek die Het gaat hierbij veelal om een jongere generatie nauwelijks ruimte laat voor nuance en die ook predikers die vaak in Nederland is geboren en online te vinden is. buitenschools onderwijs heeft gehad van een oudere

generatie radicaal-salafisten. Enkelen van hen Negatieve invloed op islamitisch onderwijs

hebben daarna een religieuze studie gevolgd in de Veel van de activiteiten van radicaal-salafistische Golfregio. Een belangrijke oorzaak voor het succes aanjagers zijn gericht op het onderwijzen van hun van deze nieuwe radicaal-salafisten is dat zij in het intolerante interpretatie van de islam (in hun

14 | ogen de enige juiste interpretatie). Zij zien de verstrekkingen proportioneel en noodzakelijk zendingswerk als de enige legitieme reden om in is bevonden en het oordeel van de AIVD over het een niet-islamitisch land zoals Nederland te risico van de dreiging op termijn overeind blijft wonen. Dit gebeurt vooral door het geven van staan. De uitkomsten van het CTIVD-rapport buitenschools onderwijs aan kinderen. Ook bevestigen het belang van onderzoek door de hiervoor geldt dat het extremistische karakter van AIVD naar salafistische aanjagers. de boodschap bewust niet altijd direct zichtbaar is.

Geregeld worden zulke buitenschoolse Ongewenste financiering uit het buitenland

onderwijsinitiatieven gefinancierd vanuit het Zoals eerder genoemd, hebben radicaal-salafisbuitenland. Deze financiering zorgt ervoor dat zij tische aanjagers vaak voldoende geld. Voor een deel die initiatieven professioneel kunnen vormgeven. zijn deze middelen afkomstig uit eigen kring. Maar

Hierdoor zijn deze activiteiten zeer aantrekkelijk geregeld komt die financiële steun uit het buitenvoor grote groepen moslims, omdat wordt land. Denk aan investeringen in en de bouw van voldaan aan een toenemende behoefte aan moskeeën, het financieren van studiebeurzen voor goedgeorganiseerd buitenschools onderwijs over islamstudies aan universiteiten in het buitenland de islam en de Arabische taal. en het leveren van lesmateriaal voor buitenschools

onderwijs. Dergelijke steun kan gepaard gaan met Uit diverse onderzoeken door de AIVD en anderen inmenging op ideologisch gebied. blijkt dat het buitenschools onderwijs van dergelijke radicaal-salafistische aanjagers De AIVD schat in dat buitenlandse financiering er kinderen een zwart-witvisie op de islam en een mede voor zorgt dat radicaal-salafistische aanantidemocratische houding aanleert. Hierdoor jagers, ondanks dat zij in absolute termen een vervreemden deze kinderen zich van de minderheid vormen, disproportioneel vertegen

Nederlandse samenleving. Op de lange termijn woordigd zijn in Nederland. Dit geldt vooral voor kan dit de sociale cohesie onder druk zetten en hun aanwezigheid online en hun onderwijsactividaarmee de democratische rechtsorde teiten. Bij een zoektocht naar informatie over de ondergraven. islam stuit men bijvoorbeeld al snel ongemerkt op

professioneel ogende onderwijsinitiatieven en Als salafistische aanjagers betrokken zijn bij het hoogwaardig lesmateriaal van (radicaal-)salafisreguliere onderwijs, is er extra reden tot zorg. Een tische aanjagers en organisaties. Een zoekende voorbeeld hiervan in het reguliere onderwijs is het geïnteresseerde komt zo stapsgewijs in aanraking Amsterdamse Cornelius Haga Lyceum (CHL). Eind met een extremistische interpretatie van de islam 2019 concludeerde de Commissie van Toezicht op die op gespannen voet kan staan met de democrade Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) tische rechtsorde. dat de gegevensverstrekking door de AIVD over het

CHL in het algemeen rechtmatig is geweest. De Activiteiten en resultaten

CTIVD is wel kritisch vanwege enkele geconsta Over de ontwikkelingen met betrekking tot de teerde onrechtmatigheden en onzorgvuldigheden radicale islam zijn 10 ambtsberichten en 15 in onderdelen van de gegevensverstrekking. De inlichtingenrapporten uitgebracht.

AIVD streeft er altijd naar zijn gegevensverstrekking zo zorgvuldig mogelijk te doen. Dat de CTIVD De AIVD werkt op dit dossier samen met de NCTV, in dit geval desalniettemin oordeelt dat de AIVD diverse ministeries en lokale overheden. Aan de op onderdelen tekort is geschoten, neemt de AIVD hand van concrete voorbeelden ondersteunt de serieus. De CTIVD geeft aan dat het merendeel van AIVD zowel de nationale als de regionale overheid.

| 15

Zo biedt de AIVD handvatten voor de aanpak van Activiteiten en resultaten

een fenomeen dat op gespannen voet staat met de In het kader van het onderzoek naar niet-jihadistidemocratische rechtsorde, maar zich (nog) sche terroristische organisaties heeft de AIVD in overwegend binnen de juridische kaders ervan 2019 4 inlichtingenrapporten uitgebracht. beweegt. Het afgelopen jaar heeft de AIVD hierover presentaties verzorgd aan diverse gemeenten en Lees meer op aivd.nl/terrorisme. andere overheidspartners.

Niet-jihadistische terroristische organisaties

In 2019 heeft de Koerdische Arbeiderspartij PKK haar geweldloze beleid ten aanzien van Europa en Nederland voortgezet. De PKK houdt vast aan haar langetermijndoel om geschrapt te worden van de EU-lijst van terroristische organisaties en erkend te worden als internationale gesprekspartner ten behoeve van de Koerdische zaak.

De PKK voert in Europa een politieke lobby richting Europese instituties en organiseert demonstraties en publieksacties. Zo organiseerde de PKK begin 2019 ‘solidariteitshongerstakingen’ waaraan Koerdische activisten in verschillende Europese steden deelnamen.

Daarnaast voert de PKK in Europese landen een financiële campagne onder de Koerdische diaspora en stimuleert zij Koerdische jongeren om actief te worden binnen de organisatie. De activiteiten van de PKK in Europa hangen nauw samen met ontwikkelingen in de Koerdische gebieden in Turkije, Noord-Irak en Noord-Syrië. De PKK beschouwt de Turkse inval in Noord-Syrië, begin oktober, en de terugtrekking van de troepen door de Verenigde Staten als een groot verraad richting de Syrische Koerden en andere bevolkingsgroepen in het gebied. De vestiging van een autonome Koerdische regio in Syrië lijkt hiermee verder weg dan ooit. In Europa leidde het conflict in Noord-Syrië voornamelijk tot meer (pro-) Koerdische demonstraties en ander politiek activisme.

16 |

Extremisme Christchurch als een heilige en verklaarde een van

hen dat deze hem als zijn opvolger had aangewezen.

Extremisme is het actief nastreven en/of ondersteunen van diepingrijpende veranderingen in de samenleving Copycat-gedrag wordt versterkt doordat aanslagdie een gevaar kunnen opleveren voor (het voortbeplegers en hun sympathisanten elkaar vinden op staan van) de democratische rechtsorde, eventueel rechts-extremistische websites. Van daaruit met het gebruik van ondemocratische methodes die worden uitnodigingen verzonden naar besloten afbreuk kunnen doen aan het functioneren van de groepen, waar nog extremere uitlatingen worden democratische rechtsorde. De scheidslijn tussen gedaan dan op de websites. Extreme content kan activisme en extremisme is vaak dun. mensen aanzetten tot radicalisering of zelfs tot

geweld. Ook Nederlanders zijn lid van dergelijke

Rechts-extremisme internationale onlinegroepen.

Gedurende een aantal decennia werd het rechtsextremisme in Nederland gekenmerkt door een Een voorbeeld van een organisatie die met neonazistisch, fascistisch en antisemitisch democratische middelen ondemocratische gedachtegoed. Bestaande groepen waren klein en doelstellingen nastreeft, is Erkenbrand. Deze hadden over het algemeen weinig invloed. In de Nederlandse alt-rechtsbeweging heeft als afgelopen jaren is dit beeld veranderd; andere uiteindelijk doel om een autoritair politiek bestel vormen van rechts-extremisme zijn in de plaats te realiseren dat alleen de grondrechten van de gekomen van de traditionele neonazi’s, die altijd witte burger (man) waarborgt. een marginale groep zijn gebleven. Dit betekent overigens niet dat de ideologie van neonazi’s Traditionele rechts-extremisten reageren zeer compleet verdwenen is. De verschillende varianten sterk op de acties van vooral de antiracismevan rechts-extremisme zijn veel meer een mengactivisten en zoeken daarbij aansluiting bij lokaal vorm van verschillende ideologieën geworden, oud protesterende burgers. Dit heeft al verschillende en nieuw. Het anti-islamstandpunt is de belangmalen tot (dreiging met) geweld geleid waarbij rijkste nieuwe ideologische drijfveer die de huisadressen van antiracisme-activisten worden afgelopen jaren steeds meer naar voren is gepubliceerd en worden bezocht of waarbij gekomen. anti-Zwarte Piet-demonstranten worden belaagd,

soms met deelname van groepjes 2019 was het jaar van rechts-extremistische voetbalhooligans. aanslagplegers wereldwijd. Naast een aantal

aanslagen van rechts-extremisten in de Verenigde Links-extremisme

Staten is deze trend ook zichtbaar in Europese In 2019 zijn bij ‘linkse’ groeperingen gewelddalanden en in Nieuw-Zeeland en Australië. Vooral de digheden uitgebleven. Zij concentreerden zich op aanslag van een Australiër in Christchurch, activisme in de vorm van demonstraties en Nieuw-Zeeland, waarbij 51 mensen in een moskee burgerlijke ongehoorzaamheid. De acties zijn, werden gedood, heeft mensen aangezet tot mede ten gevolge daarvan, minder persoonsgecopycat-gedrag. Het gebruik van sociale media en richt. Op deze manier wordt een grotere groep vooral het livestreamen van aanslagen (zoals in belangstellenden bereikt, voor wie extremisme Christchurch) speelt daarbij een rol. Zo beschouween brug te ver is. den de aanslagplegers van Oslo in Noorwegen en

Halle in Duitsland de aanslagpleger in

| 17 Ook is een verschuiving van single issue naar multi het afwijzen van de overheid, het overheidsbeleid issue zichtbaar, waardoor zich (vanuit verschil 2 en/of democratische procedures centraal. Dit lende ideologieën) gelegenheidscoalities gebeurt niet om ideologische redenen, maar vormen. Ontwikkelingen zoals de opkomst van vanwege ervaren onrechtvaardigheid, rechts-extremisme en verdere polarisering in de gekwetstheid en groot onbehagen. Bij identitair samenleving kunnen links-extremisme (nieuw) extremisme raken bepaalde groeperingen, leven inblazen. redenerend vanuit de eigen identiteit (ras,

geaardheid, geslacht, geloof, enzovoort) Door het thema ‘klimaat’ is het afgelopen jaar gefrustreerd door gebrek aan gehoor en door het het aantal acties van verschillende milieugroepegevoel dat ze achtergesteld worden. Zo ziet de ringen gegroeid. Hoewel deze acties in het kader AIVD de afgelopen jaren vooral een trend in de van de openbare orde soms hinderlijk waren, opkomst van antiracismegroepen die vanuit hun passen deze in de milieu-activistische traditie van eigen identiteit ageren tegen in hun ogen geweldloos activisme en burgerlijke ongehoorkoloniale en racistische elementen in de zaamheid en vormen daarmee geen bedreiging Nederlandse samenleving. voor de democratische rechtsorde.

De AIVD heeft geen aanwijzingen dat op dit Begin augustus 2019 vond het No Border Camp moment sprake is van radicalisering van enige 2019 (NBC) plaats in Wassenaar. Het thema van omvang of van het zich afwenden van de het NBC was ‘de strijd voor vrijheid van beweging Nederlandse samenleving door groepen op en open grenzen’ en vormde een aanklacht tegen grond van hun afkeer van overheid en de Nederlandse en Europese migratiepolitiek. overheidsbeleid of op basis van hun identiteit. Ook werd aandacht besteed aan andere onderwer Wel wordt door het voeren van discussies op pen, zoals antiracisme, LHBTQI-tolerantie en de identitaire gronden de polarisatie tussen klimaatstrijd. De organisatie van het NBC streefde bevolkingsgroepen gevoed. ernaar om met activistische middelen aandacht te

vragen voor de in hun ogen te strenge Activiteiten en resultaten

Nederlandse en Europese migratiepolitiek. Dit De AIVD heeft op basis van de extremistische past ook in de trend van burgerlijke ongehoorontwikkelingen presentaties gegeven bij onder zaamheid. Ook waren de (voorgenomen) acties in meer politie, de IND en kennisinstituten. Het doel het kader van het NBC niet persoonsgericht, zoals was bewustzijn creëren over radicalisering en dat in het verleden wel het geval was bij homevisits extremisme dat in het uiterste geval kan leiden tot en naming and shaming van politici en bestuurders. terrorisme. In het kader van het onderzoek naar extremisme zijn 10 inlichtingenrapportages en 1

Anti-overheidsextremisme en identitair ambtsbericht uitgebracht. extremisme

Sinds 2019 doet de AIVD onderzoek naar vormen Lees meer op aivd.nl/extremisme. van extremisme die niet onder de traditionele verdeling van links- en rechts-extremisme passen: anti-overheidsextremisme en identitair extremisme. Bij anti-overheidsextremisme staat

2 Waar activisten en extremisten zich in het verleden vaak beperkten tot één onderwerp, omarmen ze nu vaak

meerdere onderwerpen, bijvoorbeeld migratie én klimaat.

18 |

Voor een veilig Nederland Essentiële functies

De samenleving telt verschillende functies waarin

Tegengaan van verwerving van kennis en kwaadwillenden de nationale veiligheid kunnen goederen beschadigen. Die komen onder andere voor bij de

Tegengaan van verwerving van kennis en goederen Rijksoverheid, de Nationale Politie en bedrijven die Landen als Iran, Syrië, Noord-Korea en Pakistan een rol spelen in vitale processen. De functies zoeken in Nederland en andere westerse landen worden door de betrokken minister aangewezen als naar kennis en goederen die zij nodig hebben voor vertrouwensfunctie. De AIVD voert veiligheidsonde ontwikkeling van hun programma’s voor derzoeken uit om te beoordelen of aan een massavernietigingswapens (proliferatie) en (kandidaat-)vertrouwensfunctionaris een ‘verklaoverbrengingsmiddelen. De Unit Contraproliring van geen bezwaar’ (VGB) kan worden afgegeferatie (UCP), een gezamenlijke unit van de AIVD ven. Ook door veiligheidsonderzoeken stelt de en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst AIVD instanties in staat om hun verantwoordelijk(MIVD), onderzoekt de wijze waarop deze landen heid voor de nationale veiligheid te nemen. proberen de benodigde kennis en goederen te verkrijgen en probeert dit te voorkomen. Daartoe Op 1 oktober 2018 is de ministeriële regeling Unit is ook afgelopen jaar intensief kennis uitgewisseld Veiligheidsonderzoeken ingegaan. Dit is het kader met buitenlandse collega-diensten. om de Businessunit Veiligheidsonderzoeken van de

AIVD en het Bureau Veiligheidsonderzoeken Ook wordt veel samengewerkt met Nederlandse Defensie van de MIVD samen te laten gaan in een partijen die een rol spelen bij de exportcontrole, nieuwe Unit Veiligheidsonderzoeken (UVO). Naast zoals het ministerie van Buitenlandse Zaken en de het uitvoeren van veiligheidsonderzoeken is de Douane. De UCP wordt regelmatig om informatie UVO verder doorontwikkeld en zijn interne gevraagd over de aanvraag van een exportvergunprocessen verder verbeterd en zoveel mogelijk ning. Daarnaast heeft de UCP proactief diverse gelijkgetrokken. keren het ministerie van Buitenlandse Zaken geïnformeerd over pogingen om kennis en In 2018 is de elektronische Opgave Persoonlijke goederen voor wapens te krijgen. Gegevens (eOPG) beschikbaar gekomen voor een

deel van de aanvragende werkgevers. In 2018 werd De UCP geeft daarnaast voorlichting aan relevante 4% van alle aanvragen via een eOPG ingezonden. In partijen en bedrijven over de risico’s van betrok 2019 werd 63% van de aanvragen die via een eOPG kenheid bij de verspreiding van kennis en ingediend kunnen worden (niet alle civiele partijen goederen voor massavernietigingswapens en zijn nog aangesloten) bij de AIVD ingediend met de overbrengingsmiddelen. De UCP adviseert hen eOPG. Het gebruik van eOPG zorgt voor een snellere over wat zij kunnen doen om verdachte transacties afhandeling van ingezonden aanvragen met minder te identificeren. Dit heeft in 2019 geresulteerd in de (kans op) fouten. onderkenning van verscheidene verwervingspogingen waardoor deze zijn voorkomen. De AIVD en de mandaathouders (Nationale Politie

en Koninklijke Marechaussee (KMar)) hebben in In 2019 heeft de UCP over proliferatie en export 2019 gezamenlijk ruim 46.500 veiligheidsondercontrole 17 ambtsberichten aan het ministerie van zoeken uitgevoerd naar personen die een vertrou Buitenlandse Zaken uitgebracht. wensfunctie (wilden gaan) vervullen. Dat aantal ligt

iets hoger dan het aantal onderzoeken (ruim Lees meer op aivd.nl/massavernietigingswapens. 44.000) in 2018.

| 19 Uitgangspunt is dat 90% van de veiligheidsonder De essentie van het stelsel is dat niet alleen wordt zoeken binnen de maximale wettelijke beslisgekeken naar concrete dreiging van bijvoorbeeld termijn van acht weken moet zijn afgerond. De jihadistisch-terroristen en links- en rechts-extre

AIVD voldeed met 93% aan deze doelstelling. misten, maar ook naar voorstelbare dreiging. Met risicoanalyses, dreigingsanalyses en dreigingsin

Om de doorlooptijden verder te verbeteren en de schattingen stelt de AIVD de NCTV in staat om te

werkvoorraden te verlagen, zijn gedurende het beslissen over eventuele beveiligingsmaatregelen.

jaar zowel vaste als tijdelijke medewerkers In 2019 heeft de AIVD dreigingsanalyses gemaakt

aangenomen. De effecten van deze personeelsvan diplomatieke objecten en personen. Ook heeft

uitbreiding zijn duidelijk zichtbaar in de laatste de AIVD dreigingsanalyses aangeleverd ter

maanden van 2019 waarin de doorlooptijden en voorbereiding op een aantal grote evenementen

werkvoorraden op A-niveau sterk zijn verlaagd. waaronder Koningsdag, de Nationale Herdenking,

Veteranendag, Prinsjesdag en het Eurovisie

Lees meer op aivd.nl/veiligheidsonderzoeken. Songfestival dat in 2020 plaats zou vinden. Verder

heeft de AIVD in het kader van de veiligheidsbe

Naslag op verzoek van anderen vorderende taak overheidspartijen en betrokken

Naast de uitvoering van veiligheidsonderzoeken is organisaties geïnformeerd over concrete en er nog een vorm van screening die tot de taken van voorstelbare dreigingen richting onder meer de AIVD behoort. De AIVD doet in dat geval naslag burgerluchtvaart, zeescheepvaart en andere naar bepaalde personen in de eigen systemen. Dit (vitale) sectoren. gebeurt op verzoek van anderen. Hierbij is te denken aan een verzoek van de minister-president De AIVD heeft het afgelopen jaar in totaal 5 om naslag naar een kandidaat-bewindspersoon. dreigingsanalyses en 27 dreigingsinschattingen Deze naslag in eigen systemen was niet expliciet opgesteld in het kader van het Stelsel bewaken en als taak vastgelegd in de wet uit 2002. Met de beveiligen. invoering van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017) is dit een Lees meer op aivd.nl/bewakenenbeveiligen. zelfstandige taak geworden.

Informatiebeveiliging

In 2019 heeft de AIVD 68 naslagen gedaan en over In 2019 was er een significante toename van de uitkomsten daarvan ambtsberichten uitgeaandacht voor informatiebeveiliging. Het bracht aan de betrokken instanties. Nationaal Bureau voor Verbindingsbeveiliging (NBV) van de AIVD heeft expertise en advies Lees meer op aivd.nl/naslag. gegeven aan onderdelen van de Rijksoverheid en vitale sectoren over beveiliging van vertrouwelijke

Rol in het Stelsel bewaken en beveiligen en staatsgeheime informatie en het vergroten van

De AIVD heeft, net als de MIVD, de Nationale de weerbaarheid. Politie en de NCTV, een rol in het Stelsel bewaken

en beveiligen. Dit stelsel is gericht op het veilig en Nationale Cryptostrategie

ongestoord functioneren van hoogwaardigheids In 2019 is de Nationale Cryptostrategie vastgesteld. bekleders, zoals politici en leden van het De strategie beschrijft hoe betrouwbare beveili Koninklijk Huis, diplomatieke vertegenwoordigingsmiddelen voor zeer gevoelige informatie gingen en internationale organisaties. beschikbaar komen en hoe om te gaan met de zeer kwetsbare leveranciersbasis onder het aanbod van

20 | beveiligingsmiddelen. De strategie en werk In 2019 is een beveiligingsverdrag tussen plannen kwamen tot stand in samenwerking met Nederland en België ondertekend en zijn andere departementen, het bedrijfsleven en onderhandelingen gestart met een aantal andere kennisinstellingen. landen.

5G Cijfers

De AIVD heeft naar aanleiding van de toename van De AIVD heeft het afgelopen jaar 21 mondelinge het aantal supply chain attacks door statelijke presentaties gegeven aan belanghebbenden. actoren en de impact hiervan op de nationale Daarnaast zijn 39 schriftelijke producten met veiligheid, de Rijksoverheid geadviseerd beveiligingsadvies uitgebracht. maatregelen te treffen binnen de bestaande telecom-infrastructuur en de toekomstige Lees meer op aivd.nl/informatiebeveiliging.

5G-infrastructuur.

De AIVD heeft in februari 2019 een brief gestuurd naar de minister van Justitie en Veiligheid en de staatssecretaris van Economische Zaken over de risico’s voor de nationale veiligheid en 5G.

De AIVD heeft met het Agentschap Telecom, de

MIVD, de NCTV en het Nationaal Cyber Security

Centrum (NCSC) bijgedragen aan het in kaart brengen van de risico’s binnen de telecominfrastructuur en de uitwerking van de door het kabinet in juli 2019 aangekondigde maatregelen.

Een van die maatregelen betreft het opzetten van een structurele samenwerking waarbij er structurele afstemming zal zijn tussen overheid en telecomaanbieders over onderkende risico’s en mitigerende maatregelen voor de huidige telecom-infrastructuur en de toekomstige

5G-infrastructuur.

Bilaterale beveiligingsverdragen

De AIVD is in overleg met andere betrokken departementen de centrale autoriteit geworden voor bilaterale beveiligingsverdragen. Dit zijn verdragen waarin Nederland met een ander land afspraken vastlegt over de beveiliging van nationale gerubriceerde informatie die onderling kan worden uitgewisseld tussen Rijksoverheden of in het kader van buitenlandse opdrachten aan

Nederlandse bedrijven (of vice versa), waar gerubriceerde informatie wordt gedeeld.

| 21

Wet op de inlichtingen- en bescherming van diezelfde burger en van onze veiligheidsdiensten 2017 belangen en waarden.

Geautomatiseerde verwerking van De Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten gegevens

2017 (Wiv 2017) is voor de AIVD de license to operate. De geautomatiseerde verwerking van gegevens

Een goede uitvoering van de wet is fundamenteel vormt de kern van het werk van de AIVD. De AIVD

voor het vertrouwen in de AIVD en daarom heeft de verwerkt voortdurend gegevens uit open bronnen,

implementatie van de Wiv 2017 de hoogste de inzet van algemene en bijzondere bevoegdheprioriteit

gehad in 2019. De toetsing door de den en van de andere inlichtingen- en veiligheids

Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) en diensten en instanties. Het merendeel van de

het toezicht door de Commissie van Toezicht op de activiteiten in dit kader is niet aan te merken als

Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) de verwerking van big data zoals bedoeld in het

hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het

verder verbeteren van de kwaliteit van werken van Regeringsbeleid (WRR) ‘Big Data in een vrije en

de AIVD. De TIB heeft gezegd dat de kwaliteit van de veilige samenleving’ (2016). Het betreft eenvouverzoeken

van de AIVD inmiddels aanzienlijk is dige handelingen als de naslag van een communiverbeterd.

De CTIVD heeft in haar voortgangsrapcatiekenmerk in de eigen systemen, bijvoorbeeld

portages gezegd dat flinke stappen zijn gezet, maar om contacten te onderkennen of om verband te

de risico’s op onrechtmatig handelen nog niet leggen met identificerende gegevens. Daarnaast

volledig zijn weggenomen. De AIVD streeft ernaar past de AIVD complexere vormen toe die een meer

om waar mogelijk in 2020 de laatste risico’s bij te voorspellend karakter hebben.

stellen naar ‘beperkt’.

Alle dataverwerking door de AIVD wordt strikt

Dankzij de Wiv 2017 zijn de bevoegdheden van de gereguleerd door de wet. De CTIVD houdt hierop

AIVD in lijn gebracht met de mogelijkheden van toezicht en haar aanbevelingen in dit kader

moderne telecommunicatie. De ervaringen met de worden door de AIVD uitgevoerd. Zo kan deze

Wiv 2017 in de operationele praktijk zijn voor een belangrijke praktijk in alle zorgvuldigheid

aanzienlijk deel positief. De AIVD heeft ook plaatsvinden.

knelpunten geconstateerd. Zo bestaat er zorg over

het vermogen om binnen de huidige kaders Lees meer op aivd.nl/wiv.

verborgen dreigingen te kunnen (blijven) onderkennen,

zowel in voorspellende zin als terugkijkend

naar het verleden. Dit raakt aan de kern van

de maatschappelijke opgave van de AIVD.

Het is daarom goed dat dit jaar een onafhankelijke commissie van start gaat om de wet te evalueren. De AIVD zal de commissie informeren over de knelpunten. Het systeem van wet- en regelgeving moet immers nu en in de toekomst zowel de waarborgen bieden voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van burgers als de AIVD en MIVD in staat stellen hun werk te blijven doen ter

22 |

Bijlagen

Cijfers

Tabel 1: afgeronde veiligheidsonderzoeken door de AIVD en gemandateerde partijen.

Onderzoeken Positieve besluiten Negatieve besluiten Totaal aantal besluiten

A-niveAu door Aivd 2049 14 2063

B-niveau door AIVD 4560 70 4630

B-niveau door UVO overgenomen 1790 1018 2808 van KMar, Nationale Politie en Dienst Bewaken en Beveiligen

C-niveau door AIVD 719 8 727

Totaal oor AIVD 9118 1110 10228

B-niveau door KMar, Nationale 36258 17 36275 Politie en Dienst Bewaken en Beveiligen

Totaal aantal onderzoeken 45376 1127 46503

Tabel 2: afhandeling van bezwaar- en (hoger)beroepsprocedures naar aanleiding van besluiten veiligheidsonderzoeken.

Ongegrond Gegrond Niet-ontvankelijk Ingetrokken Totaal

Binnengekomen bezwaren - - - 103 77

Beslissing op bezwaar 52 16 9 8 85

Beslissing op beroep 9 0 2 2 13

Beslissing op hoger beroep 4 1 0 0 5

Lees meer op aivd.nl/veiligheidsonderzoeken.

Tabel 3: klachten over de AIVD bij de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

In behandeling op 1 januari 2019 4

Ingediend 30

Ongegrond verklaard 6

Gegrond verklaard 1

Niet in behandeling genomen 8

Ingetrokken 7

Informeel afgedaan 7

Lees meer op aivd.nl/klachten.

| 23

Tabel 4: meldingen van vermoedens van misstanden bij de AIVD.

2019 0

Lees meer op aivd.nl/misstanden.

Tabel 5: verzoeken tot kennisneming van informatie aanwezig bij de AIVD (inzageverzoeken) per soort.

Verzoeken Ingediend Afgehandeld Inzagedossier Nog in behandeling 31 verstuurd december 2019

Gegevens over eigen persoon 85 79 27 25

Gegevens over overleden 35 54 31 6 familielid

Gegevens over bestuurlijke 5 26 17 24 aangelegenheden

Gegevens over derden 8 9 2 0

Totaal 133 168 77 55

Tabel 6: bezwaar- en (hoger)beroepsprocedures met betrekking tot kennisneming van informatie aanwezig bij de

AIVD (inzageverzoeken).

Afgehandeld Ongegrond Gegrond Niet-ontvankelijk Ingetrokken

Bezwaar 20 4 15 1 0

Beroep 54 15 28 11 0

Hoger beroep 6 3 2 1 0

Lees meer op aivd.nl/inzageverzoeken.

Tabel 7: aantal notificatieberichten.

2019 61

Lees meer op aivd.nl/notificatieplicht.

Tabel 8: uitgebrachte rapporten van de CTIVD over het werk van de AIVD.

2019 8 (60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67)

Lees meer op aivd.nl/toezicht.

Tabel 9: taps ingezet op basis van artikel 47 Wiv 2017.

2019 2.579

Lees meer op aivd.nl/taps.

24 |

Woordenlijst

Activisme Radicalisering

Activisme vindt plaats binnen de kaders van de Radicalisering is de groei naar extremisme (zie democratische rechtsorde. Activisten die neigen te onder extremisme) radicaliseren tot extremisten, kunnen wel in de

aandacht van de AIVD komen. Rechts-extremisme

Personen en groeperingen die (heimelijk) geweld

Ambtsbericht dadige en niet-gewelddadige acties verrichten

Een ambtsbericht is een document waarmee de vanuit een van de denkbeelden:

AIVD gegevens verstrekt aan een ontvanger, zoals het Openbaar Ministerie of de Immigratie- en • vreemdelingenhaat;

Naturalisatiedienst, die met die gegevens maat• haat jegens een vreemde cultuur; regelen kan treffen tegen de persoon of organisatie • ultranationalisme. die in het bericht genoemd wordt.

Vanwege het ondemocratische karakter van hun

Diaspora acties vormen rechts-extremisten een bedreiging

(Voormalige) burgers van een ander land die naar voor de democratische rechtsorde.

Nederland zijn gekomen.

Salafisme Inzageverzoek Een brede ideologische stroming binnen de islam

Dit biedt de mogelijkheid aan burgers, onderdie een letterlijke terugkeer bepleit naar de ‘zuivere zoekers en journalisten om documenten uit de islam’ uit de begintijd van de islam. archieven van de AIVD in te zien. Dit is vergelijkbaar

met het WOB-verzoek. Een inzageverzoek Salafistische aanjagers

• - 

  formeel een aanvraag tot kennisneming van Invloedrijke voormannen, moskeeën en organisagegevens - kan gaan over de persoon zelf of over ties die een (potentiële) dreiging voor de democraeen specifiek onderwerp. Er zijn wettelijke tische rechtsorde vormen. beperkingen bij het vrijgeven van informatie,

zoals bronbescherming. Terrorisme

Het plegen van of dreigen met op mensenlevens

Jihadisme gericht geweld of het aanrichten van ernstige

Extremistische ideologie waarin de verheerlijking materiële schade die maatschappijontwrichtend van de gewelddadige jihad centraal staat. werkt, met als doel maatschappelijke veranderingen

voor elkaar te krijgen, de bevolking ernstige

Links-extremisme vrees aan te jagen en politieke besluitvorming te

Onder links-extremisme verstaat de AIVD vooral het beïnvloeden. antifascistisch extremisme, het verzet tegen het

Nederlandse asiel- en vreemdelingenbeleid en het Terugkeerders

anarcho-extremisme. Iemand die met jihadistische bedoelingen is uitgereisd naar een jihadistisch strijdgebied, van wie is vastgesteld dat hij het strijdgebied heeft bereikt en die terugkeert naar Nederland.

| 25 Hier vallen ook jihadisten onder die vanuit een ander land dan Nederland zijn uitgereisd naar het strijdgebied en daarna naar Nederland reizen

Veiligheidsonderzoek

Een onderzoek naar de geschiktheid van een persoon voor de vervulling van een vertrouwensfunctie. Dit onderzoek richt zich op feiten en omstandigheden die van belang zijn zodat er geen risico’s voor de nationale veiligheid ontstaan. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om eerlijkheid, onafhankelijkheid, loyaliteit, integriteit en veiligheidsbewustzijn van de betreffende kandidaat.

Vitale infrastructuur

Infrastructuur, processen, producten en diensten die zo vitaal zijn voor de Nederlandse samenleving dat uitval of ernstige verstoring ervan grote maatschappelijke schade tot gevolg kan hebben.