Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid. Analistennetwerk Nationale Veiligheid (bijlage bij 30821,nr.81) - Hoofdinhoud

Officiële titel	Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid. Analistennetwerk Nationale Veiligheid (bijlage bij 30821,nr.81)
Document­datum	07-06-2019
Publicatie­datum	12-06-2019
Nummer	2019D24001
Kenmerk	30821, nr. 81
Externe link	originele PDF
Originele document in PDF

Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid

Analistennetwerk Nationale Veiligheid

Colofon

De Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid is gemaakt door het Analistennetwerk Nationale Veiligheid in opdracht van de NCTV.

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)

Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC)

Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD)

Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuur-wetenschappelijk onderzoek (TNO)

Stichting Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’

Erasmus Universiteit Rotterdam, Institute of Social Studies (ISS)

© RIVM 2019

Contact: ir. L. Gooijer

(leendert.gooijer@rivm.nl)

Delen uit deze publicatie mogen worden overgenomen op voorwaarde van bronvermelding: ANV (2019), Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid, Analistennetwerk Nationale Veiligheid.

Geïntegreerde risicoanalyse

Nationale

Veiligheid

Analistennetwerk Nationale Veiligheid

Inhoud

1 Introductie 7

1.1 Doelstelling 7 1.2 Aanpak en kader 8 1.3 Leeswijzer 9

2 Beschouwde thema’s en risicocategorieën 11

2.1 Bedreigingen voor gezondheid en milieu 11 2.2 Natuurrampen 13 2.3 Verstoring vitale infrastructuur 13 2.4 Zware ongevallen 14 2.5 Cyberdreigingen 14 2.6 Ondermijning democratische rechtsstaat en open samenleving 15 2.7 Gewelddadig extremisme en terrorisme 16 2.8 Financieel-economische bedreigingen 17 2.9 Bedreigingen internationale vrede en veiligheid 17 2.10 Beschouwing 18

3 Risico’s met de grootste impact op de nationale veiligheidsbelangen 21

3.1 Territoriale veiligheid 22 3.1.1 Aantasting van de integriteit van het grondgebied 23 3.1.2 Internationale positie van Nederland 23 3.1.3 Digitale ruimte 23 3.1.4 Bondgenootschappelijk grondgebied 24

3.2 Fysieke veiligheid 24 3.2.1 Doden en gewonden 24 3.2.2 Gebrek aan primaire levensbehoeften 25

3.3 Economische veiligheid 25 3.3.1 Kosten 26 3.3.2 Aantasting van de vitaliteit van de Nederlandse economie 26

3.4 Ecologische veiligheid 26 3.5 Sociale en politieke stabiliteit 27 3.5.1 Verstoring van het dagelijkse leven 27 3.5.2 Aantasting van de democratische rechtstaat 27 3.5.3 Sociaal-maatschappelijke impact 28 3.6 Internationale rechtsorde 28 3.6.1 Aantasting staatssoevereiniteit, vreedzame co-existentie en vreedzame geschillenbeslechting 29 3.6.2 Aantasting mensenrechten 29 3.6.3 Aantasting financieel-economisch bestel 29 3.6.4 Aantasting multilaterale instituties 30 3.7 Beschouwing 30

 | 5 4 Risico’s vanuit de waarschijnlijkheid bezien 33

4.1 Overzicht risicocategorieën met een hoge mate van waarschijnlijkheid 33 4.2 Beschouwing 35

5 Onderlinge relaties en dwarsverbanden 37 5.1 Risico’s met fysieke impact 37 5.2 Cyberdreigingen en vitale infrastructuur 37 5.3 Risico’s met een moedwillig karakter 38 5.4 Interne en externe veiligheid 39 5.5 Beschouwing 39

6 Conclusie 41 6.1 Risico’s: impact, waarschijnlijkheid en de combinatie van impact én waarschijnlijkheid 42 6.2 Relaties en dwarsverbanden 43 6.3 Grootste risico’s voor de nationale veiligheid 44

7 Literatuuroverzicht 46

Bijlage Analistennetwerk Nationale Veiligheid 47

6 | Geïntegreerde risicoanalyse Het kabinet heeft in 2018 besloten om een meerjarige leving. Er is sprake van een mogelijk ontwrichtend effect Nationale Veiligheidsstrategie (NVS) te ontwikkelen. op de samenleving als één of meer van de zes nationale Om deze strategie te kunnen opstellen, bestaat er veiligheidsbelangen ernstig worden aangetast. behoefte aan inzicht in de belangrijkste risico’s voor de nationale veiligheid van Nederland in de komende jaren. Om de grootste rampen, crises en dreigingen in kaart te De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en brengen, wordt een ‘all hazard’ benadering gebruikt. Veiligheid (NCTV) heeft daarom het Analistennetwerk Bij deze risicoanalyse betrekt het ANV naast niet Nationale Veiligheid (ANV) de opdracht gegeven om een moedwillig en moedwillige risico’s (safety én security) geïntegreerde risicoanalyse op te leveren. Deze analyse ook interne én externe risico’s en dreigingen. zal de basis vormen voor de genoemde Nationale De verschillende risico’s zijn onderling vergelijkbaar Veiligheidsstrategie. In bijlage 1 is het Analistennetwerk omdat ze op dezelfde wijze zijn geanalyseerd en toegelicht. beoordeeld. De resultaten van de verschillende analyses

zijn beschreven in een aantal themarapportages. Uit deze rapportages zijn de belangrijkste bevindingen

1.1 Doelstelling geselecteerd en in dit eindproduct opgenomen 1 .

Het doel van deze geïntegreerde risicoanalyse is om de grootste risico’s voor de Nederlandse nationale veiligheid in de komende vijf jaar inzichtelijk te maken.

Dit rapport geeft daartoe een overzicht van de grootste risico’s van verschillende rampen, crises en dreigingen 1 Het ANV heeft binnen deze Geïntegreerde Risicoanalyse negen achterliggende

met een mogelijk ontwrichtend effect op onze samenthemarapportages opgesteld, waarin de context, risicocategorieën en uitgevoerde scenarioanalyses zijn opgenomen.

Tabel 1. De zes nationale veiligheidsbelangen

De zes nationale veiligheidsbelangen

Territoriale veiligheid Het ongestoord functioneren van Nederland en haar EU en NAVO bondgenoten als onafhankelijke staten in brede zin, dan wel de territoriale veiligheid in enge zin.

Fysieke veiligheid Het ongestoord functioneren van de mens in Nederland en zijn omgeving.

Economische veiligheid Het ongestoord functioneren van Nederland als een effectieve en efficiënte economie.

Ecologische veiligheid Het ongestoord blijven voortbestaan van de natuurlijke leefomgeving in en nabij Nederland.

Sociale en politieke stabiliteit Het ongestoorde voortbestaan van een maatschappelijk klimaat waarin individuen ongestoord kunnen functioneren en groepen mensen goed met elkaar kunnen

samenleven binnen de verworvenheden van de Nederlandse democratische rechtstaat en daarin gedeelde waarden.

Internationale rechtsorde Het goed functioneren van het internationale stelsel van normen en afspraken, gericht op het bevorderen van de internationale vrede en veiligheid.

Geïntegreerde risicoanalyse | 7

1.2 Aanpak en kader Onderstaande figuur geeft de gehanteerde werkwijze

schematisch weer. De geïntegreerde risicoanalyse kijkt naar twee aspecten om te bepalen welke risico’s de grootste dreiging De methodiek die is gebruikt voor de (onderliggende) vormen: de impact waarmee de zes nationale veiligheidsanalyses van het NVP is voor de geïntegreerde risicobelangen worden getroffen en de waarschijnlijkheid dat analyse als uitgangspunt genomen en uitgebreid. een dreiging zich daadwerkelijk zal voordoen Er is De nationale veiligheidsbelangen vormen het uitgangsbewust voor gekozen is om deze twee accenten apart te punt. In voorgaande analyses is er gekeken naar de beschouwen. Verder worden zowel de context als bedreiging van de vijf nationale veiligheidsbelangen, ontwikkelingen rond een risico bekeken, evenals relaties zoals die in de Strategie Nationale Veiligheid (SNV) uit en dwarsverbanden tussen verschillende risicocatego 2007 zijn genoemd: Territoriale, Fysieke, Ecologische en rieën en thema’s. Dreigingen en risico’s worden dus in Economische veiligheid en Sociale en politieke stabilieen breder perspectief geplaatst en er is sprake van een teit. In de nieuwe analyse is daar de Internationale geïntegreerde analyse. Vragen rond weerbaarheid of te rechtsorde als extra veiligheidsbelang aan toegevoegd. versterken capaciteiten om de risico’s te beperken Verder zijn binnen het belang ‘Territoriale veiligheid’ blijven wel buiten beschouwing. twee extra criteria uitgewerkt: digitale ruimte en

integriteit van het bondgenootschappelijk grondgebied. Een belangrijke basis voor deze analyse vormt het Dit is verder uitgelegd in hoofdstuk 3.

Nationale Veiligheidsprofiel (NVP) dat in 2016 in opdracht van de NCTV door het ANV is uitgebracht De tijdshorizon voor de in dit document gepresenteerde (ANV, 2016). Ook is gebruik gemaakt van een inventaririsicoanalyse is 0-5 jaar. Er wordt dus gekeken naar satie van risico’s uit andere documenten van het ANV en (de grootste) risico’s die op dit moment op ons afkomen. externe organisaties. Eerst is nagegaan of de uitkomsten In de onderliggende themarapportages wordt er meer van het NVP nog actueel zijn. Vervolgens zijn aanvulaandacht gegeven aan lange termijn ontwikkelingen. lende analyses en expertsessies uitgevoerd aan de hand Ook de Horizonscan Nationale Veiligheid (ANV, 2018) van scenario’s. Vooral de internationale dreigingen en beschrijft dergelijke ontwikkelingen in meer detail. In risico’s krijgen in deze nieuwe risicoanalyse meer deze geïntegreerde risicoanalyse zijn enkele van deze aandacht dan in het NVP. Hiernaast zijn er literatuurontwikkelingen die relevant zijn voor de risico's op de studies gedaan naar de verschillende risicocategorieën langere termijn benoemd. om de recente ontwikkelingen in deze categorieën te duiden. De resultaten zijn samen met de scenario De risicoanalyse beperkt zich tot het Nederlands beschrijvingen, scoringstabellen en bijbehorende grondgebied op het Europese continent. Het Caraïbische analyses vastgelegd in aparte themarapportages. deel van het Koninkrijk wordt dus niet meegenomen.

Figuur 1 Schematische weergave van het proces

Scoring o.b.v. case

All hazard verzameling Vertaling naar studies, literatuur Onderwerpen aan

van ontwikkelingen en scenario’s en expert sessies: integrale blik (o.a.

bijbehorende risico’s (mogelijke - Impact (belangen)

Geintegreerde dwarsverbanden,

en dreigingen verschijnings - Waarschijnlijkheid

risicoanalyse ontwikkelingen)

vormen) Resultaat:

risicobeoordeling

8 | Geïntegreerde risicoanalyse

1.3 Leeswijzer nationale veiligheid in het geding kan zijn. Waar hoofdstuk

3 inzoomt op de mogelijke impact, geven we in In het volgende hoofdstuk wordt een overzicht van de hoofdstuk 4 aandacht aan de risico’s met de grootste beschouwde thema’s en risicocategorieën gegeven. waarschijnlijkheid van optreden. Deze twee hoofdstuk Hierbij wordt ook kort ingegaan op de context en ken samen vormen de risicobeoordeling. Vanuit een ontwikkelingen van de verschillende thema’s. In meer integrale blik wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op hoofdstuk 3 wordt aan de hand van de zes nationale enkele relevante relaties en dwarsverbanden. Ten slotte veiligheidsbelangen inzicht gegeven in de risico’s die komen alle bevindingen bij elkaar in hoofdstuk 6, welke leiden tot de grootste impact op de zes nationale ook de conclusies bevat. In dit hoofdstuk gaan we in op veiligheidsbelangen. Dit geeft antwoord op de vraag hoe de vraag wat (in de komende vijf jaar) de grootste ernstig de zes belangen aangetast kunnen worden en de risico’s voor de nationale veiligheid zijn.

Figuur 2 Schematische weergave van de inhoud van de Geïntegreerde risicoanalyse

Hoofdstuk 3: beschouwing vanuit impact op veiligheidsbelangen

Hoofdstuk 2:

Hoofdstuk 1: Context en

Inleiding ontwikkelingen +

thema’s Hoofdstuk 4:

beschouwing vanuit waarschijnlijkheid van optreden

Etc. Hoofdstuk 5:

Cyberdreigingen Relaties en

dwarsverbanden

Natuurrampen Risicobeoordeling

Thema

Rapportages Hoofdstuk 6: Conclusies

Geïntegreerde risicoanalyse | 9 10 | Geïntegreerde risicoanalyse

2 Beschouwde thema’s en risicocategorieën

In de risicoanalyse is grotendeels aangesloten bij de In deze geïntegreerde risicoanalyse zijn alleen de grootste indeling (taxonomie) van thema’s en risicocategorieën risico’s die een mogelijk ontwrichtend effect op onze uit het NVP. Ook is er nagegaan of er ten opzichte van samenleving kunnen hebben opgenomen. In tabel 2 is deze bestaande categorieën aanvullende risico’s en/of een overzicht van deze thema’s en risicocategorieën trends zijn die beschouwd dienden te worden. Dit is opgenomen. geïnventariseerd op basis van actuele rapportages en

documenten 2 . Naar aanleiding hiervan zijn enkele In de volgende paragrafen zijn de thema’s kort uiteengebestaande

risicocategorieën geactualiseerd en enkele zet samen met de belangrijkste ontwikkelingen van de nieuwe categorieën toegevoegd. Zo zijn de proliferatie laatste jaren en de te verwachten trends. Ter illustratie is van CBRN-wapens (chemisch, biologisch, radiologisch of op sommige plekken (in een kader) een korte toelichting nucleair), militaire dreigingen, instabiliteit aan de rand of beschrijving van een scenario toegevoegd. Deze fictieve van Europa, onder druk staande veiligheidsarrangemenscenario’s zijn gebruikt om de risico’s binnen een ten (NAVO, EU) en bedreigingen van de knooppuntcategorie inzichtelijk te maken (zie verder de functie en de aan- en afvoerlijnen van Nederland thema rapportages).

(flow security) als aparte risicocategorieën beschreven.

Datzelfde geldt voor ongewenste buitenlandse beïnvloeding

via hybride operaties. Daarnaast zijn aanvullin 2.1 Bedreigingen voor gezondheid en

gen gedaan bij digitale sabotage, (gewelddadig) extremisme

en het wereldhandelssysteem binnen het thema milieu

Financieel-economische bedreigingen. In het thema Bedreigingen voor gezondheid en milieu ligt het accent op acute dreigingen voor de gezondheid

Voor alle thema’s zijn er deskstudies en in sommige en het milieu die zich in de vorm van een crisis aandiegevallen expertconsultaties uitgevoerd om de laatste nen. De volgende twee risicocategorieën zijn in dit ontwikkelingen boven tafel te krijgen. Bij die thema’s document opgenomen: een grootschalige uitbraak van waarvan de risico’s uit het NVP actueel werden bevoneen infectieziekte (zoals een grieppandemie) en een den, zijn er geen verdere analyses gedaan. Dat zijn de zoönose of dierziekte. In de bijbehorende themarapporrisico’s die vallen onder de thema’s Natuurrampen, tage zijn ook andere, minder urgente of minder groot Bedreigingen voor gezondheid en milieu, Zware ongeschalige dreigingen beschreven. vallen en Verstoring vitale infrastructuur. Uiteraard zijn de desbetreffende risico’s wel meegenomen in de Binnen dit thema zijn er enkele aandachtspunten die resultaten. Voor deze, maar ook alle andere thema’s voor de risico’s op de langere termijn relevant zijn. geldt dat er rapportages zijn opgesteld waarin de Een eerste aandachtspunt is de vaccinatiegraad in resultaten van de inventarisatie en de verdiepingsslag Nederland. Het aantal jonge kinderen dat vaccinaties uit beschreven staan. Voor een meer diepgaande analyse het Rijksvaccinatieprogramma (RVP) krijgt is nog steeds wordt daarom naar de themarapportages verwezen. hoog, maar daalde de laatste jaren licht. Op basis van

voorlopige vaccinatiegraadcijfers (begin 2019) is er 2 In de inventarisatie zijn rapporten en documenten zoals echter geen verdere afname van de vaccinatiegraad bij

(niet-limitatief) de Geïntegreerde Buitenland- en Veiligheidsstrategie, de zuigelingen te zien. Bij een verdere daling van de

Defensienota, Clingendael en HCSS strategische monitors, dreigingsbeeld

terrorisme, CSBN, jaarverslagen van MIVD/AIVD, Cybersecurity strategie, ANV vaccinatiegraad zou op de langere termijn de kans dat

Horizonscan Nationale Veiligheid 2018 als bronnen gebruikt. infectieziekten optreden toe kunnen nemen. Ook zouden

Geïntegreerde risicoanalyse | 11 Tabel 2: Overzicht thema’s en risicocategorieën

Thema Risicocategorie

Bedreigingen voor gezondheid en milieu Infectieziekten humaan

Dierziekten en zoönose

Natuurrampen Extreem weer

Overstroming

Natuurbrand

Aardbeving

Verstoring vitale infrastructuur Verstoring vitale infrastructuur

Zware ongevallen Stralingsongevallen

Chemische incidenten

Cyberdreigingen Digitale sabotage

Aantasting functioneren internet

Cyberspionage

Cybercriminaliteit

Ondermijning democratische rechtsstaat Niet-gewelddadig extremisme

Ondermijnende criminaliteit (enclavevorming)

Ongewenste buitenlandse inmenging

Ongewenste buitenlandse beïnvloeding (via hybride operaties)

Gewelddadig extremisme en terrorisme Gewelddadig extremisme

 Terrorisme

Financieel-economische bedreigingen Criminele inmenging

Bedreigingen van de knooppuntfunctie en de aan- en afvoerlijnen van Nederland (flow security)

Handelskrimp/verstoring internationale handel

Destabilisatie financieel systeem

Bedreigingen internationale vrede en veiligheid Instabiliteit rondom Europa

Militaire dreigingen (NAVO-lidstaat)

CBRN-proliferatie

Veiligheidsarrangementen onder druk (NAVO, EU)

ziektes die in Nederland reeds zijn uitgebannen terug varieert per type antibioticum en infectie. Om dat zo te kunnen komen. houden moet Nederland zich echter voldoende blijven

weren tegen de toenemende dreiging door insleep uit Daarnaast blijft antimicrobiële resistentie (AMR) een andere landen. ontwikkeling om alert op te blijven. In een aantal delen van de wereld is AMR inmiddels een groot probleem Wat betreft het milieu zijn er enkele ontwikkelingen die voor de volksgezondheid. In Nederland is het vóórkoop termijn de voedselvoorziening en de voedselveiligmen (dragerschap) van resistente bacteriën bij mensen heid kunnen beïnvloeden. Door een verder verlies aan de afgelopen jaren gemiddeld genomen stabiel geblebiodiversiteit en biomassa kunnen de natuurlijke ven. Ook het gebruik van antibiotica en het aantal zorg omgeving en de landbouw significant verschralen. gerelateerde infecties zijn ongeveer stabiel, hoewel dat Verder kan de toename van bijensterfte en algemene

12 | Geïntegreerde risicoanalyse verslechtering van de insectenpopulaties in Nederland continuïteit en integriteit van vitale processen niet onder andere mogelijke gevolgen hebben voor de langer kan worden gewaarborgd. bestuiving van fruit in de fruitteelt.

Om te beginnen kan Verstoring van vitale infrastructuur op zichzelf een bedreiging voor de nationale veiligheid

2.2 Natuurrampen vormen. Verder kan het ook andere dreigingen versterken,

zoals overstromingen of zware ongevallen. Bij het thema Natuurrampen gaat het om (potentiële) Andersom kan een overstroming, ongeval of bijvoorrampen die veroorzaakt worden door natuurgeweld. beeld een cyberaanval, de vitale infrastructuur versto Een dergelijke ramp heeft veelal een natuurlijke oorzaak, ren. Er is dan ook een sterke verwevenheid tussen de maar kan ook (direct of indirect) door menselijk handerisico’s van vitale infrastructuur en andere risico’s. len worden veroorzaakt. Naast overstromingen (zowel In hoofdstuk vijf komen we hier op terug. Verstoring van vanuit zee als vanuit een rivier) kunnen in het bijzonder vitale infrastructuur kan zowel een moedwillige als extreem weer (zware storm, sneeuwstorm, ijzel), niet-moedwillige oorzaak hebben. natuurbranden en aardbevingen (ernstige) gevolgen hebben voor onze samenleving. Bij verstoring van vitale processen wordt de impact vaak

versterkt door keteneffecten die optreden door afhan Klimaatverandering, in combinatie met de (versnelde) kelijkheden tussen verschillende vitale processen. De zeespiegelstijging is een belangrijke ontwikkeling binnen afhankelijkheden tussen vitale processen zijn in veel dit thema. Door klimaatverandering neemt op de gevallen niet direct en eenduidig. Het keteneffect wordt langere termijn de kans op natuurrampen toe. bijvoorbeeld beperkt door noodvoorzieningen voor

Weersextremen zullen vaker voorkomen. cruciale onderdelen van een vitaal proces. Pas wanneer deze noodvoorzieningen niet meer werken, ontstaat het keteneffect. Daarnaast kunnen keteneffecten worden

Scenario Extreem weer in de Randstad beïnvloed door omstandigheden zoals het seizoen, tijd

Bij extreem weer kan gedacht worden aan een van de dag, droogte of juist hevige regenval.

scenario waarin door hevige sneeuwval en ijzel Keteneffecten ontstaan vooral door uitval van vitale

een deel van de Randstad afgesloten zal zijn. Als processen binnen het domein energie en ICT/telecom.

dit enkele dagen duurt, leidt tot enorme verstoring

van het dagelijks leven (aldaar). Bij vitale infrastructuur is een belangrijke ontwikkeling

de toename van de afhankelijkheid en verwevenheid van vitale processen. Daar komt bij dat netwerken van onderling verbonden systemen (ook intersectoraal)

Een extra risico bij extreem weer is het fenomeen steeds complexer worden. De introductie van slimme coïncidentie: het samenkomen van twee effecten. Denk technologie zorgt er bijvoorbeeld voor dat systemen bijvoorbeeld aan piekafvoeren van de grote rivieren in afhankelijker worden van elektriciteit en dataverkeer. combinatie met een westerstorm. Hierdoor wordt het De afhankelijkheid van internet neemt eveneens toe water vanuit de zee of het IJsselmeer opgestuwd. De doordat steeds meer procescontrolesystemen via een rivieren kunnen het water vervolgens niet afvoeren naar IP-netwerk op het internet zijn aangesloten. Door zee, waardoor het risico op overstromingen vanuit de technologische innovaties verdwijnen klassieke alterrivieren wordt vergroot. natieven (zoals vaste spraakdiensten) bovendien in

toenemende mate en kunnen ICT-verstoringen een steeds grotere impact hebben op uiteenlopende

2.3 Verstoring vitale infrastructuur componenten van systemen. Daarnaast geldt voor

sommige vitale processen dat (Europese) netwerken in Sommige processen zijn zo vitaal voor het functioneren steeds sterkere mate verbonden zijn, waardoor verstovan onze samenleving dat een verstoring de maatschapringen in één deel van het netwerk ook effect kunnen pij ernstig ontwricht. Deze processen samen vormen de hebben op andere delen van het netwerk.

Nederlandse vitale infrastructuur. Onder Verstoring vitale infrastructuur verstaan we niet alleen de gedeelte Door de toenemende maatschappelijke afhankelijkheid lijke of volledige uitval of verstoring van een vitaal en de potentieel grote keteneffecten zijn enkele transiproces, maar bijvoorbeeld ook (gedeeltelijk) verlies van ties in het bijzonder relevant voor de continuïteit en zeggenschap over vitale processen door ongewenste veiligheid van vitale infrastructuur: de energietransitie buitenlandse overnames of beïnvloeding, waardoor de en de overgang naar autonome systemen. Wat betreft

Geïntegreerde risicoanalyse | 13

de energietransitie is het op dit moment niet te voor 2.5 Cyberdreigingen

spellen hoe de energievoorziening er op de lange termijn uit gaat zien. Wel is duidelijk dat er een transitie komt Dit thema richt zich op alle gebeurtenissen of activiteidie nieuwe kwetsbaarheden met zich mee brengt. Ook ten die de vertrouwelijkheid, integriteit of beschikbaarde risico’s die gekoppeld zijn aan autonome systemen heid van informatiesystemen, de informatie daarin en worden groter naarmate deze in meer verschillende de diensten die daarvan afhankelijk zijn aantasten. domeinen autonome systemen worden toegepast. Er is Het gaat hierbij om digitale sabotage (inclusief onbeeen duidelijke trend in toename van autonome systedoelde verstoring in de vorm van bijkomende schade, men in allerlei sectoren zoals de elektriciteitssector, de de collateral damage), aantasting van het functioneren financiële sector of industrie. Autonome systemen van het internet, cyberspionage en cybercriminaliteit. kunnen vaak niet in isolement opereren, waardoor Bij cyberdreigingen gaat het meestal over uiteenlopende communicatie en interactie tussen verschillende situaties waarbij verstoringen of incidenten ontstaan via entiteiten (veelal via het internet) plaatsvindt. Dit maakt een digitale weg. Vanuit risico-oogpunt kan een cyberde systemen vatbaarder voor ongewenste inmenging van buitenaf. De interactie van autonoom werkende systemen kan bovendien leiden tot verstoring van

(vitale) processen door bijvoorbeeld fouten in het Scenario Digitale sabotage

ontwerp van de software of onvoorzien ‘gedrag’ van Scenario ‘collateral damage’: Een buitenlandse

autonome systemen. hackersgroep heeft een succesvolle hack uitgevoerd op een software leverancier uit India dat

populaire administratiesoftware verkoopt die

2.4 Zware ongevallen wereldwijd gebruikt wordt door publieke en private organisaties in verschillende sectoren.

Dit thema omvat alle ongevallen die de maatschappij Via de hack zijn de daders in staat om een malakunnen ontwrichten, zoals stralingsongevallen (kerncenfide beveiligingsupdate voor de software beschiktrales), grootschalige chemische incidenten en transporbaar te stellen aan de softwaregebruikers. Omdat tongevallen. Bij een grootschalig transportongeval (zoals veel organisaties actief beleid voeren om beveilieen vliegtuigongeluk) kunnen er grote aantallen slachtgingsupdates snel uit te voeren verspreidt de offers vallen. Omdat de (totale) gevolgen van chemische malware zich in korte tijd snel, ook bij verschilincidenten en stralingsongevallen echter groter zijn, lende organisaties en bedrijven die actief zijn in worden er (in lijn met het NVP 2016) geen transporton Nederland.

gevallen opgenomen in dit rapport.

De afgelopen jaren hebben er geen zware ongevallen dreiging zowel een middel als een doel zijn. Als middel plaatsgevonden die specifiek de nationale veiligheid wordt cyber bijvoorbeeld ingezet tijdens hybride raken. Wel zijn er zorgen onder delen van de bevolking operaties. Digitale systemen zelf kunnen echter ook zelf over de veiligheid van en het toezicht op enkele onderwerp (doelwit) zijn van een aanval of verstoring. Belgische kerncentrales die zich vlak over de Dit kan een fysieke oorzaak hebben. Omdat de uitval

Nederlandse grens bevinden. Ook zijn er binnen de van deze digitale systemen vaak ook weer (aanvullende) chemiesector enkele ontwikkelingen die het waard zijn fysieke gevolgen heeft, is het onderscheid tussen te vermelden. Zo zullen veel chemische bedrijven de cyberdreigingen en andere vormen van dreigingen in het komende jaren te maken krijgen met de veroudering van digitale domein niet altijd strikt te duiden. hun installaties (‘ageing’). Verder worden grote chemische bedrijven soms opgedeeld in meerdere kleinere Recente analyses benadrukken de (digitale) dreiging bedrijven. Dit betekent dat er vaker op één terrein vanuit statelijke actoren. Deze dreiging is erop gericht de meerdere bedrijven worden geclusterd. Er moet dus met democratische samenleving te ondermijnen en ontsteeds meer partijen worden afgestemd over onderwerwrichten, strategische informatie via spionage te pen als veiligheid. verwerven en vitale systemen te verstoren of zelfs te

saboteren. Door digitalisering zijn externe en interne veiligheid steeds sterker met elkaar verbonden. In het bijzonder wordt de dreiging vanuit Rusland genoemd. Dit land maakt gebruik van de kwetsbaarheden van open en democratische samenlevingen met hun digitale mogelijkheden om politieke doelen te bereiken.

14 | Geïntegreerde risicoanalyse

Verder wordt China vaak genoemd vanwege haar 2.6 Ondermijning democratische

economisch-strategisch gedreven activiteiten, waaronder

(cyber) spionage. rechtsstaat en open samenleving

Binnen dit thema is gekeken naar stelselmatige, doel Naast gerichte aanvallen op Nederlandse doelwitten bewuste en in vele gevallen heimelijke activiteiten van moet in de context van digitale sabotage ook rekening statelijke of niet-statelijke actoren die door de worden gehouden met de nevenschade die veroorzaakt na gestreefde doelen, de gebruikte middelen of ressortewordt door een aanval gericht op een ander doelwit. rende effecten het politieke en maatschappelijke

Hoewel attributie vaak moeilijk is, zijn bij grootschalige systeem van Nederland kunnen compromitteren, incidenten veel van de getroffenen vermoedelijk vaak verzwakken, destabiliseren, ondergraven of saboteren. geen direct doelwit, maar vormen zij collateral damage. Daarnaast is toebrengen van ernstige schade aan de Het NotPetya incident in 2017 wordt veel genoemd als noodzakelijke samenhang van de samenleving meegevoorbeeld van een digitale sabotage-aanval waarbij de nomen door het onderling vertrouwen en de solidariteit effecten zich snel verspreidden over verschillende tussen burgers te beschouwen. Twee typen actoren zijn landen en bedrijfssectoren, waaronder ook enkele als uitgangspunt genomen: niet-statelijke actoren bedrijven die actief zijn in Nederland, met als bekendste (extremistische en criminele groeperingen) en statelijke voorbeeld Maersk in de Rotterdamse Haven. Ook bij actoren.

WannaCry (eveneens in 2017) verspreidden de effecten zich snel over maar liefst 150 landen met grote economi Ondermijning door niet-statelijke actoren sche en maatschappelijke impact (bijvoorbeeld ernstige Wanneer ondermijnende activiteiten van extremistische verstoring van ziekenhuisprocessen in het Verenigd actoren een structureel en grootschalig karakter aanne Koninkrijk). In beide gevallen was de schade in men, vormt dit een gevaar voor de nationale veiligheid: Nederland relatief beperkt. Het is echter zeer realistisch bestuurders en politici kunnen in hun functioneren dat bij een vergelijkbare aanval de effecten in Nederland worden gehinderd, democratische instituties verstoord veel omvangrijker kunnen zijn. en burgers in hun grondrechten belemmerd. Behalve

door on-/antidemocratische boodschappen te versprei In algemene zin kan worden vastgesteld dat de digitale den, kunnen zulke groepen proberen eigen, parallelle dreiging groot is, want cyberaanvallen zijn profijtelijk, samenlevingen af te dwingen, bijvoorbeeld door de laagdrempelig en weinig riskant. De risico’s worden open samenleving actief af te wijzen. Naast door bovendien versterkt, omdat onze samenleving in extremistische actoren kunnen parallelle samenlevingen toenemende mate gebruikmaakt en afhankelijk is van ook door criminele groeperingen worden afgedwongen. informatie en informatiesystemen. Technologische In een aantal steden en gemeenten zijn tendensen van ontwikkelingen vergroten de afhankelijkheid, verwevenenclavevorming waargenomen die het lokale bestuur heid, complexiteit en onbeheersbaarheid van systemen afwijzen, tegenwerken, verstoren en ondergraven. en processen. Bovendien werkt de strategische afhanke In Nederland gebeurt dit echter (nog) niet in dezelfde lijkheid van buitenlandse partijen (toe)leveranciers, mate als in andere Europese landen. producenten, dienstverleners kwetsbaarheid voor spionage, verstoring en sabotage in de hand. In hoofdstuk

vijf worden enkele van deze dwarsverbanden, dat Scenario Enclavevorming

wil zeggen invloed op en verwevenheid met andere Extremistische groeperingen (in het bijzonder thema’s, uitgelicht. Ook in het onderliggende themaradicale moslimgroeperingen) proberen eigen rapport wordt hier meer aandacht aan besteed. parallelle samenlevingen af te dwingen (enclavevorming).

Onverdraagzame, antidemocratische

Toenemende digitalisering zorgt ervoor dat de potentiboodschappen worden daar actief uitgedragen en ele schade van digitale aanvallen (en het profijt dat een er wordt opgeroepen om de democratie en open kwaadwillende actor ervan kan hebben) toeneemt. samenleving af te wijzen. Op termijn kan dit tot

Onderzoek toont bovendien aan dat, onder andere aantasting van het gezag van de overheid leiden.

vanwege snelle ontwikkelingen, de weerbaarheid tegen cyberaanvallen achter dreigt te raken.

Geïntegreerde risicoanalyse | 15

Ondermijning door statelijke actoren 2.7 Gewelddadig extremisme en

In Nederland zijn er momenteel diverse concrete

voorbeelden van (heimelijke) inmengings- en beïnvloeterrorisme

dingsactiviteiten van buitenlandse overheden. Enerzijds Extremisme is het actief nastreven van diep ingrijpende kan het gaan om heimelijke inmenging van buitenlandse veranderingen in de samenleving die een gevaar kunnen overheden, gericht op het aan zich binden en controleopleveren voor de democratische rechtsorde, eventueel ren van hun diasporagemeenschappen. Methoden zoals met het gebruik van ondemocratische middelen die het intimidatie en chantage worden hierbij vaak niet functioneren van de democratische rechtsorde ernstig geschuwd. Anderzijds kan het gaan om ongewenste kunnen aantasten. De gebruikte ondemocratische beïnvloedingsactiviteiten en verstoringsoperaties die middelen kunnen zowel gewelddadig als niet-gewelddagericht zijn op het direct compromitteren, verzwakken, dig van aard zijn. Van de gewelddadige ondemocratische ondergraven en destabiliseren van Nederland zelf, zijn middelen is terrorisme de uiterste vorm. Waar paragraaf democratische rechtsstaat en open samenleving. 2.6 enkele niet-gewelddadige (ondermijnende) activiteiten

beschreef, ligt de focus binnen dit thema juist wel op de (mogelijke) gevolgen van gewelddadig extremisme

Hybride operaties - toelichting en terrorisme.

In de analyses is zowel ingegaan op Rusland als

China als actoren die hybride operaties uitvoeren. Binnen dit thema zijn er enkele relevante ontwikkelin

Het overkoepelende Russische doel is de gen. Zo zijn er tekenen dat de tweedeling van rechts- en

Russische relatieve machtspositie vergroten door linksextremisme in de komende jaren misschien minder

andere samenlevingen en multilaterale instituties, van toepassing zal zijn en dat nieuwe fenomenen zoals

zoals de NAVO en de EU, te verzwakken. China ‘identitair extremisme’ of ‘anti-overheidsextremisme’

heeft in de afgelopen jaren zijn positie op het mogelijk de tegenstelling rechts-links overstijgen. Er zijn

wereldtoneel verstevigd en de invloed vooral via bijvoorbeeld groepen opgestaan die vanuit ideologische

economische instrumenten vergroot. Ook prostandpunten ernaar streven om het blanke ras ‘zuiver te

beert China invloed te krijgen in Europa door een houden’ en zich keren tegen de ‘rassenvermenging’ en

breed netwerk op te bouwen binnen de politiek, ‘omvolking’. Daarnaast zijn er boze burgers (groepen of

het bedrijfsleven, denktanks en universiteiten. Dit individuen) die zich om verschillende redenen afzetten

zou (op termijn) de Europese eenheid kunnen tegen de overheid. Ondanks de toename van zulke

ondergraven. De hybride beïnvloeding door China sentimenten, die vooral online geuit worden, is het

moet gezien worden als een langere termijn onzeker of ook de geweldsbereidheid van extremisten in

ontwikkeling. Nederland op korte termijn groter zal worden.

Terroristische dreigingen in Nederland komen momen

Ondermijning door statelijke actoren via ongewenste teel bijna volledig voort uit het jihadisme, waarbij beïnvloedingsactiviteiten en verstoringsoperaties ISIS-aanhangers een gevaar blijven vormen. Maar ook gebeurt onder meer middels hybride operaties. Hybride de potentie van (kern) al Qa’ida moet niet worden conflictvoering is niets nieuws. Wel nieuw zijn de schaal onderschat. Een potentiële dreiging voor de komende en frequentie waarmee steeds assertiever wordende jaren ontstaat wanneer gedetineerde jihadisten die zich staten dit inzetten. Er is sprake van een constante hebben volhard in hun jihadistische ideeën, worden internationale competitie tussen landen waarbij vrijgelaten. Zowel aanslagen door eenlingen als heimelijke hybride operaties om een andere samenlegrootschalig(er) aanslagen worden als (zeer) voorstelving te ondermijnen steeds vaker worden toegepast. baar geacht; er zijn (enige) aanwijzingen dat ze zich (ook Kwetsbaarheden in de maatschappij en politiek worden in diverse soortgelijke varianten) daadwerkelijk kunnen daarbij uitgebuit en kunnen bij een samenloop van voordoen. Het valt daarnaast niet uit te sluiten dat de omstandigheden en met de juiste combinatie van komende jaren andere politiek of etnisch geïnspireerde beïnvloedingsactiviteiten een grote impact hebben. vormen van terrorisme belangrijker kunnen worden.

Bovendien faciliteren ontwikkelingen in het cyber- en informatiedomein deze manier van beïnvloeding en ondermijning.

16 | Geïntegreerde risicoanalyse

2.8 Financieel-economische 2.9 Bedreigingen internationale vrede en bedreigingen veiligheid

Dit thema gaat over potentiële incidenten of crises die In dit thema kijken we naar de risico’s van (internatiokunnen optreden binnen het financieel-economisch nale) politieke vraagstukken en ontwikkelingen, evenals systeem. In het bijzonder gaat het om gebeurtenissen de strijd om de beheersing van land, zee en luchtruim die te onderscheiden zijn van het normale patroon van om grenzen en invloedsferen af te bakenen. fluctuaties in de economie (conjunctuur). Dit zijn destabilisatie van het financieel systeem en criminele De internationale orde is sterk aan het veranderen. De inmenging in het bedrijfsleven. Ook verstoring van het periode waarin het internationale statensysteem en de wereldhandelssysteem valt hieronder, zoals een hanmachtsverhoudingen onderling werden gedomineerd delsoorlog of een sterke schok in het systeem. Hetzelfde door de Verenigde Staten lijkt voorbij. We hebben te geldt voor bedreigingen van de Nederlandse knoopmaken met een opkomend China en een revisionistisch puntfunctie en de aan- en afvoerlijnen. In de nieuwste Rusland dat de Verenigde Staten uitdaagt. Ook Europa analyses zijn in het bijzonder deze laatste twee uitgewerkt. en de Verenigde staten, die in het verleden gezamenlijk

de steunpilaren van de liberale wereldorde vormden, Gezien de handel belemmerende maatregelen die de VS zijn het de laatste jaren regelmatig met elkaar oneens. en China afkondigen, is verstoring van het wereldhan Dit soort ontwikkelingen zorgt ervoor dat op allerlei delssysteem een risico dat de komende jaren relevant terreinen in steeds wisselende coalities wordt samengekan zijn. Dit past binnen de algemene context van het werkt. In plaats van een bilaterale of multilaterale orde internationaal financieel-economische bestel, waar kan gesproken worden van een multi-orde. Deze trends van fragmentatie en protectionisme naar voren veranderende internationale verhoudingen in combinakomen. Dit kan geplaatst worden in een overkoepelende tie met polarisatie tussen bevolkingsgroepen die onze trend van (economische) deglobalisering en verschuidemocratieën en de consensus over internationale vende economische machtsverhoudingen, waarin de samenwerking onder druk zetten, zorgen voor onzekerpositie van de VS ten opzichte van China verandert. heid en dragen bij aan een verslechterende internationale

veiligheidssituatie. Dan de bedreigingen voor de knooppuntfunctie en de aan- en afvoerlijnen van Nederland (flow security). Risicocategorieën die binnen dit kader zijn uitgewerkt, Nederland kent belangrijke knooppunten voor de betreffen instabiliteit rondom Europa; militaire dreigindoorvoer van goederen (de havens van Rotterdam en gen; CBRN-proliferatie; en veiligheidsarrangementen Amsterdam), voor personen (de luchthaven van onder druk.

Schiphol) en van data (Nederland is de ‘digital gateway to Europe’). Deze knooppuntfunctie van Nederland, en Instabiliteit rondom Europa de bijbehorende af-en aanvoerlijnen, kan op verschil Europa, en dus Nederland wordt geconfronteerd met lende manieren bedreigd worden met gevolgen op een ‘ring’ van toenemende instabiliteit en conflict, zowel de lange als de korte termijn. De (mogelijk waarbij de kans op een nieuw conflict aanwezig blijft. botsende) strategieën die de verbinding tussen verschil Libië, Syrië en Libanon zijn nog steeds zeer fragiel en lende staten of regio’s moet vergroten, zoals het Chinese landen zoals Egypte en Turkije bevinden zich ook in de Belt Road Initiative (BRI) of ontwikkelingen in de risicocategorie. Direct grenzend aan Europa, is de Arctische regio, zullen naar alle waarschijnlijkheid geen fragiliteit van o.a. Oekraïne en Bosnië-Herzegovina (direct) effect hebben op de nationale veiligheid in de toegenomen. In de wijdere ring rondom Europa, die komende vijf jaar. Andere ontwikkelingen kunnen wel loopt van West-Afrika tot Afghanistan-Pakistan, liggen dreigingen vormen die zich direct of in de komende 1 tot regio’s met de hoogste mate van fragiliteit, waarvan de 5 jaar manifesteren en kunnen leiden tot veiligheidsefverwachting is dat deze de komende 5 tot 10 jaar toe zal fecten, zoals blokkades of oplopende spanningen in nemen. Instabiliteit brengt vaak vluchtelingen op de regio’s die de vrije doorvaart belemmeren. Dit is vooral been en faciliteert bredere migratiebewegingen. Dit voorstelbaar in regio’s waar spanningen kunnen zorgt voor humanitaire en veiligheidsproblemen aan de oplopen, zoals het Midden en Verre Oosten, waardoor grens. Belangrijker, in het huidige politieke klimaat zorgt de gevolgen voor Nederland beperkt zullen blijven. de opvang van migranten voor sociaal-maatschappelijke

en politieke spanningen, zowel binnen landen als tussen de regeringen van de EU.

Geïntegreerde risicoanalyse | 17 indicatoren wijzen op een toenemende militaire drei

Scenario Instabiliteit rondom Europa ging. Agressievere retoriek, grootschaligere militaire

Destabilisatie van een land aan de rand van oefeningen en de vele schendingen van territoriale

Europa gaat gepaard met conflict, migratie, wateren en het luchtruim weerspiegelen de toenemende

criminaliteit en gewelddadig extremisme met spanningen tussen staten.

effecten in Europa, hetgeen de cohesie van de EU,

en het Schengen-systeem in het specifiek, in Proliferatie van CBRN-wapens

gevaar brengt. Dit is uitgewerkt door uit te gaan Door recente technologische ontwikkelingen zijn er tot

van destabilisatie van een Noord-Afrikaans land. slot zorgen rondom de mogelijke inzet van biologische

wapens. Ook nucleaire wapenarsenalen worden wereldwijd gemoderniseerd en uitgebreid, terwijl de nucleaire

Druk op EU en NAVO wapenbeheersingsverdragen wankelen (Intermediate In dit klimaat van onzekerheid en toenemende dreigin Range Nuclear Forces), aflopen (New START) of worden gen is het voor Nederland des te belangrijker dat de genegeerd (Non-Proliferatie Verdrag). De doctrines voor twee organisaties waarin Nederland zijn veiligheidsbehet gebruik van nucleaire wapens in een conflict zijn aan langen wil waarborgen, de EU en de NAVO, goed het veranderen, waardoor low yield nucleaire wapens functioneren. De Verenigde Naties zijn als mondiale een rol in een conflict kunnen krijgen. Daarnaast zijn er organisatie ook van sterk belang voor Nederland, zeker zorgen dat nucleair en radiologisch materiaal in handen als een spil in het functioneren van de internationale kan vallen van niet-statelijke actoren (dit wordt meegerechtsorde, maar er is gekozen voor de EU en de NAVO nomen in de analyses onder het thema Gewelddadig vanwege het directe belang van deze organisaties voor extremisme en terrorisme). de nationale veiligheid. De EU is een brede veiligheidsactor met een rol in binnenlandse veiligheidssectoren en

als belangrijke speler in Europa en de omgeving daarvan. 2.10 Beschouwing

Nederland heeft in de NAVO zijn collectieve veiligheid belegd en de NAVO belichaamt de veiligheidsgaranties In dit hoofdstuk is het overzicht van de thema’s en de van de Verenigde Staten. beschouwde risicocategorieën gegeven. Op basis van

een inventarisatie is nagegaan of de scenario-analyses Zowel de EU als de NAVO worden echter sterk uitgeuit het NVP 2016 nog actueel zijn of aanpassing behoefdaagd door een aantal externe en interne factoren. Het den. Daarnaast is op basis van relevante ontwikkelingen beleid van de Amerikaanse regering zet de trans-Atlantibinnen een thema bepaald of er nieuwe risicocategosche band zwaar onder druk. Stond in het verleden rieën uitgewerkt dienden te worden. samenwerking voorop en gaven de gezamenlijke belangen altijd de doorslag bij trans-Atlantische span Voor de thema’s Bedreigingen Gezondheid en Milieu, ningen, de gezamenlijke belangen lijken nu steeds Natuurrampen, Zware ongevallen en Verstoring vitale beperkter. Daarnaast wordt de NAVO van binnenuit infrastructuur zijn geen aanvullende scenario-analyses bedreigd door Turkije, dat steeds autocratischer gedaan, maar is gebruikgemaakt van de resultaten uit optreedt en de politieke en militaire banden met het NVP. Binnen deze thema’s zijn er wel ontwikkelingen Rusland aanhaalt. Door het gebrek aan eensgezindheid benoemd die relevant zijn voor de nationale veiligheid van de lidstaten van de EU is Europa niet in staat op de langere termijn. We noemen er twee: voldoende eigen gewicht in de schaal – ofwel de • Een duidelijk voorbeeld betreft klimaatverandering. internationale orde – te brengen. Ook de Brexit, het Door klimaatverandering, in combinatie met de migratievraagstuk en de onevenwichtigheid in de (versnelde) zeespiegelstijging, neemt de kans op

Eurozone beperken de mogelijkheden van de EU om natuurrampen op de langere termijn toe. Ook kan effectief te handelen. klimaatverandering onder andere meer hittestress

veroorzaken en ervoor zorgen dat ziekteverwekkers Militaire dreigingen zich meer verspreiden. Vanuit een breder perspectief is Oplopende spanningen tussen grootmachten en klimaatverandering ook een van de factoren die instabiliteit aan de Europese buitengrenzen vergroten de genoemd wordt als achterliggende reden voor kans op een gewapend conflict. Militaire ontwikkelingen migratie. Ook geopolitieke spanningen rondom het dragen daaraan bij. De wereldwijde bestedingen aan Arctisch gebied zijn hieraan gerelateerd. defensiematerieel was sinds de Koude Oorlog nog nooit • Een tweede relevante ontwikkeling is de toenemende zo hoog als in het laatst gemeten jaar, 2017. De grootste (maatschappelijke) afhankelijkheid en verwevenheid stijgers zijn China, Rusland, Saudi-Arabië, maar ook de van vitale processen. Verdergaande technologische Europese NAVO-landen (bij elkaar opgeteld). Ook andere ontwikkelingen zullen zeker op de langere termijn

18 | Geïntegreerde risicoanalyse relevant zijn voor de nationale veiligheid. Als voorgeschetste internationale ontwikkelingen (zie paragrabeeld

is de trend in toename van autonome systemen fen 2.8 en 2.9) maakten het nodig om aanvullende in allerlei sectoren met mogelijke risico’s genoemd. risicoanalyses rondom Financieel-economische bedreigingen en Internationale Vrede en veiligheid uit te

Bij de andere thema’s zijn (ten opzichte van het NVP voeren. Binnen de betreffende thema’s zijn scenario’s

2016) wel nieuwe analyses uitgevoerd. Uit de analyses ontwikkeld die vervolgens in expertsessies zijn beoorvolgden namelijk ontwikkelingen die relevant zijn voor deeld op impact en waarschijnlijkheid (zie ook de de risico’s van de komende jaren. Als voorbeeld noemen themarapportages). De resultaten van deze analyses we inzet van hybride operaties waarvan de schaal en staan (samen met de resultaten van de actuele analyses frequentie (mede door de ontwikkelingen op het uit het NVP) in de volgende hoofdstukken. cyberdomein) groter is dan in het verleden. Ook de

Geïntegreerde risicoanalyse | 19 20 | Geïntegreerde risicoanalyse

3 Risico’s met de grootste impact op de nationale veiligheidsbelangen

Als uitgangspunt voor de geïntegreerde risicoanalyse is strategie is echter wel een nieuw nationaal veiligheidsdezelfde risicobeoordelingsmethode genomen als in het belang ontwikkeld (Internationale rechtsorde).

Nationaal Veiligheidsprofiel (NVP). Op verzoek van de Daarnaast zijn er enkele criteria toegevoegd. Deze zijn interdepartementale projectgroep Nationale Veiligheidsgemarkeerd en worden in deze paragraaf kort toegelicht.

Tabel 3. Nationale veiligheidsbelangen en impactcriteria

Nationaal veiligheidsbelang Impactcriteria

• 1. 

  Territoriale veiligheid 1.1 Aantasting van de integriteit van het (Nederlands) grondgebied

  1.2 Aantasting van de integriteit van de internationale positie van Nederland.

  1.3 Aantasting van de integriteit van de digitale ruimte

  1.4 Aantasting van de integriteit van het bondgenootschappelijk grondgebied

• 2. 

  Fysieke veiligheid 2.1 Doden

  2.2 Ernstig gewonden en chronisch zieken

  2.3 Gebrek aan primaire levensbehoeften

• 3. 

  Economische veiligheid 3.1 Kosten

  3.2 Aantasting van de vitaliteit van de Nederlandse economie

• 4. 

  Ecologische veiligheid 4.1 Langdurige aantasting van het milieu en de natuur

• 5. 

  Sociale en politieke stabiliteit 5.1 Verstoring van het dagelijkse leven

  5.2 Aantasting van de democratische rechtstaat

  5.3 Sociaal-maatschappelijke impact

• 6. 

  Internationale rechtsorde 6.1 Aantasting van de normen van staatssoevereiniteit, vreedzame co-existentie en vreedzame geschillenbeslechting

  6.2 Aantasting van de werking, legitimiteit dan wel naleving van de internationale verdragen en normen inzake de rechten van de mens

  6.3 Aantasting van een op regels gebaseerd internationaal financieeleconomisch bestel

  6.4 Aantasting van de effectiviteit, legitimiteit van multilaterale instituties

Geïntegreerde risicoanalyse | 21 Tabel 4. Voorbeeld van twee impactcriteria

Klasse Voorbeeld criterium: Aantal doden Voorbeeld criterium: Aantasting democratische rechtstaat

• A. 

  Beperkt Minder dan 10 Beperkte aantasting functioneren van enkele instituties

• B. 

  Aanzienlijk 10 tot 100 Beperkte aantasting functioneren van meerdere instituties

• C. 

  Ernstig 100 tot 1000 Aantasting functioneren van meerdere instituties en/of aantasting vrijheden, rechten en kernwaarden

• D. 

  Zeer ernstig 1000 tot 10.000 Aanzienlijke aantasting functioneren van meerdere instituties en vrijheden, rechten en kernwaarden

• E. 

  Catastrofaal Meer dan 10.000 Aanzienlijke aantasting van het functioneren van alle instituties, en vrijheden, rechten en kernwaarden

Door de set belangen en impactcriteria uit te breiden, binnen een categorie. Aan de hand van scenario’s zijn de wordt er meer recht gedaan aan de samenhang tussen risico’s in de vorm van impact en waarschijnlijkheid (zie

interne en externe veiligheid. 3 hoofdstuk 4) beoordeeld in sessies met experts uit de

Toelichting van de nieuwe criteria: bredere kring van het Analistennetwerk Nationale • Aantasting van de integriteit van de digitale ruimte Veiligheid. De meetlat is de uitwerking van de set van

gaat over het verlies van functioneren van en/of impactcriteria, zoals weergegeven in tabel 3. In dit zeggenschap over de digitale ruimte, doordat beschikhoofdstuk wordt vervolgens voor elk van de geformubaarheid, vertrouwelijkheid en integriteit van essentileerde belangen en bijbehorende criteria toegelicht ele informatiesystemen wordt aangetast. Digitale welke risicocategorieën er de grootste impact op ruimte is hierbij gedefinieerd als: ‘het conglomeraat hebben. van ICT-middelen en diensten en bevat alle entiteiten die digitaal verbonden (kunnen) zijn’. Voor de beoordeling zijn de impactcriteria meetbaar

• • 

  Aantasting van de integriteit van het bondgenootgemaakt door de mate van ernst in klassen in te delen. schappelijk grondgebied betreft het niet toegankelijk Er worden steeds vijf klassen onderscheiden, variërend zijn van, dan wel het verlies van zeggenschap over van beperkt (A) tot catastrofaal (E). Om een beeld te

(delen van) het grondgebied van lidstaten van de EU geven zijn in tabel 4 twee criteria met de categorieën en de NAVO (bondgenoten). Dit is inclusief het getoond. luchtruim, territoriale wateren en de digitale ruimte. Aantasting betreft uitsluitend moedwillig handelen

van groeperingen en staten gericht op de territoriale 3.1 Territoriale veiligheid

integriteit van de bondgenoten. Het nieuwe veiligheidsbelang ‘Internationale rechtsorde’ is uitgewerkt Het veiligheidsbelang Territoriale veiligheid betreft in de in vier criteria waarin de breedte van het belang tot eerste plaats het fysieke grondgebied met bijbehorende uiting komt. Het gaat om een combinatie van aantasinfrastructuur. Daarnaast gaat het over de risico’s voor ting van staatssoevereiniteit, mensenrechten, het de digitale ruimte en wordt ingegaan op de mogelijke financieel-economisch bestel en de multilaterale aantasting van het imago van Nederland in het buiteninstituties

4 . land. Ten slotte valt de aantasting van de integriteit van

het bondgenootschappelijk grondgebied onder het De criteria zijn opgesteld om de impact van dreigingen belang Territoriale veiligheid. op de zes nationale veiligheidsbelangen te kunnen aangeven. De basis van deze methode wordt gevormd De volgende tabel geeft een overzicht van wat de door scenarioanalyse, waarbij de impact en waarschijnrisico categorieën met de hoogste impact voor elk van de lijkheid van fictieve scenario’s worden beoordeeld aan vier impactcriteria zijn. Per impactcriterium is vervolgens de hand van een vastgestelde meetlat. De scenario’s zijn een korte, verdere toelichting gegeven. representatief en tegelijkertijd illustratief voor risico’s

3 De beschrijving en uitwerking van de belangen en de impactcriteria worden beschreven in de Leidraad risicobeoordeling Geïntegreerde risicoanalyse

(ANV, 2019).

4 Dit is nader beschreven in de Notitie ‘Internationale Rechtsorde als zesde belang’, opgesteld door Instituut Clingendael als lid van het ANV.

22 | Geïntegreerde risicoanalyse

Impactcriteria Territoriale veiligheid Meest relevante risicocategorieën

1.1 Aantasting van de integriteit van het grondgebied Overstromingen

Stralingsongevallen

1.2 Internationale positie van Nederland Militaire dreiging

Spanningen binnen veiligheidsarrangementen

1.3 Digitale ruimte Natuurrampen (bijvoorbeeld overstromingen)

Digitale sabotage

Cyberspionage

Ongewenste buitenlandse beïnvloeding (Hybride operaties)

Militaire dreiging

1.4 Bondgenootschappelijk grondgebied Militair dreiging (NAVO)

Ongewenste buitenlandse beïnvloeding (Hybride operaties)

Digitale sabotage

3.1.1 Aantasting van de integriteit van het Ook door de spanningen binnen de NAVO of de EU zelf, grondgebied zal de positie van een dergelijk bondgenootschap,

Het grondgebied van Nederland kan op verschillende inclusief Nederland, kunnen worden geschaad. Dit raakt manieren worden aangetast. Uit de analyse volgt dat de duidelijk aan de Internationale rechtsorde waar het gaat risico’s voornamelijk veroorzaakt worden door rampen over het functioneren van de multilaterale instituties. als overstromingen en stralingsongevallen. Deze hebben

tot gevolg dat een deel van het grondgebied van 3.1.3 Digitale ruimte

Nederland lange tijd onbruikbaar of ontoegankelijk is. De digitale ruimte kan zowel door moedwillige als

Er zijn geen risico’s voorzien waarbij het fysieke grondniet-moedwillige incidenten worden geraakt. gebied van Nederland wordt bezet, waardoor de Bij niet-moedwillige incidenten gaat het onder andere Nederlandse staatssoevereiniteit in het geding zou om verstoring van vitale infrastructuur, waarbij essentikomen. ele procesbesturingssystemen uitvallen. Bij een natuurramp,

zoals een overstroming, is het mogelijk dat

3.1.2 Internationale positie van Nederland digitale diensten zeer ernstige hinder ondervinden,

Een internationaal conflict en inmenging van ongewensterwijl ze nodig zijn bij de rampbestrijding. te partijen in het bedrijfsleven kunnen de internationale positie van ons land ernstig schaden, hetzij op politiek Bij moedwillige aantasting van de digitale ruimte wordt bestuurlijk niveau, hetzij economisch, en onze autonocyber als middel ingezet. Denk aan cyberspionage mie bedreigen. waardoor informatiesystemen gecompromitteerd

worden, of aan digitale sabotage van essentiële infor In het kader van een internationaal conflict kan worden matiesystemen. Bij digitale sabotage hoeft het overigedacht aan een scenario waarbij er sprake is van gens niet de intentie te zijn om specifieke systemen te spanningen tussen een grootmacht en een NAVO- raken. Via ‘collateral damage’ kunnen deze systemen bondgenoot, waardoor Nederland betrokken raakt. zeer ernstig geraakt worden als neveneffect. Vanwege Mocht het tot een escalatie komen en uitlopen op een de verwevenheid van de digitale wereld kan een militair conflict, dan zal dit criterium maximaal cyberaanval tussen twee actoren in bijvoorbeeld het (E: catastrofaal) worden geraakt. Zowel de politieke als Midden-Oosten of Azië in Nederland een zeer ernstige de niet-politieke betrekkingen komen onder andere via verstoring opleveren van industriële automatisering en uitwijzing van diplomaten en boycots onder druk te procescontrolesystemen of andere digitale diensten. staan. Daarnaast zal er via de inzet van hybride acties negatieve publiciteit worden gegenereerd. Cyber zal binnen hybride operaties gericht kunnen

worden ingezet waarbij ook de essentiële informatiediensten kunnen worden aangevallen.

Geïntegreerde risicoanalyse | 23

Uit de analyse volgt verder dat bij escalatie van een 3.2 Fysieke veiligheid

militaire dreiging ook hybride conflictvoering zal

plaatsvinden. In zo’n geval zal ook de digitale ruimte Het veiligheidsbelang Fysieke veiligheid betreft de Scenario Ernstige grieppandemie

worden aangevallen. Wanneer het gaat om een (dreigezondheid en het welzijn van mensen. Onder dit belang Het ernstige grieppandemie scenario betreft een gend) militair conflict van een buitenlandse actor met de verstaan we onder de impact de aantallen slachtoffers worst case scenario waarbij miljoenen besmet NAVO, zal Nederland een specifiek doelwit kunnen (doden, zwaargewonden en chronisch zieken waaronder raken. Er vallen meer dan 10.000 doden en er is worden vanwege de logistieke voorzieningen. ook psychische aandoeningen) en gebrek aan primaire een zeer groot aantal (40-50.000) ziekenhuisoplevensbehoeften.

Grote aantallen slachtoffers kunnen names. Dat leidt tot druk op de medische sector 3.1.4 Bondgenootschappelijk grondgebied vooral ontstaan bij natuurrampen, zware ongevallen en en het groot aantal zieken leidt tot verstoring van Aantasting van de integriteit van het bondgenootschapgezondheidsbedreigingen zoals een pandemie. Primaire het dagelijks leven.

pelijk grondgebied is alleen relevant bij een internatiolevensbehoeften worden vooral geraakt als vitale naal conflict. Nederland heeft zich er middels artikel 42.7 infrastructuur uitvalt. van het EU-verdrag en artikel 5 van het NAVO-verdrag

aan gecommitteerd om zijn bondgenoten bij te staan. 3.2.1 Doden en gewonden

Specifiek is dit uitgewerkt voor een scenario waarbij zich De grootste risico’s voor grote aantallen doden en spanningen voordoen tussen de NAVO en een buitengewonden (criterium 2.1 & 2.2 zijn hier samengepakt) landse actor. Een voorbeeld is een escalerend incident zijn gekoppeld aan natuurrampen en infectieziekten. tussen de Russische Federatie en één van de Baltische Zowel bij overstromingen als bij een grieppandemie gaat staten. het potentieel om tienduizenden slachtoffers

(catastrofaal). Een dergelijk incident zal hoogstwaarschijnlijk gepaard gaan met hybride operaties. Ook Nederland kan het In het scenario ernstige overstroming vanuit zee is in de doelwit worden van ‘ongewenste buitenlandse beïnuitwerking uitgegaan van een substantieel oppervlak

vloeding’. Als dit gepaard gaat met digitale sabotage zou (ongeveer 4000 km 2 ) van ons land dat onder water

dat ook binnen de definitie van ‘aantasting van de staat. Op basis van een bevolkingsdichtheid van gemidintegriteit

van het bondgenootschappelijk grondgebied’ deld 450 personen per km 2 leidt dat uiteindelijk tot meer

kunnen vallen, aangezien de NAVO dit in sommige dan tienduizend doden. gevallen als een artikel 5-situatie kan aanmerken. Mocht er sprake zijn van zeggenschapsverlies over grondgebied Bij een ernstige pandemie wordt de nationale veiligheid van bondgenoten, bijvoorbeeld wanneer een deel van aangetast doordat een groot gedeelte van de het grondgebied van een NAVO-lidstaat wordt gean Nederlandse populatie (ernstig) ziek wordt of een groot nexeerd, dan wordt dit criterium maximaal (E) geraakt. aantal mensen sterft. Dit kan zijn weerslag hebben op

het goed en adequaat kunnen blijven functioneren van de samenleving als geheel en de gezondheidssector in het bijzonder.

Impactcriteria Fysieke veiligheid Meest relevante risicocategorieën

2.1 & 2.2 Doden en gewonden Overstromingen

Infectieziekten humaan (grieppandemie)

Dierziekte en zoönose (vogelgriep)

Chemisch incident

Stralingsongevallen (op termijn)

Transportongevallen

Terrorisme

2.3 Gebrek aan primaire levensbehoeften Verstoring van vitale infrastructuur

Overstromingen

Extreem weer

Natuurbranden

24 | Geïntegreerde risicoanalyse

3.2 Fysieke veiligheid Verstoring van vitale infrastructuur kan zowel moedwillig

via een (cyber)aanslag plaatsvinden als niet-moed

Het veiligheidsbelang Fysieke veiligheid betreft de Scenario Ernstige grieppandemie willig door technisch falen. Door de toenemende

gezondheid en het welzijn van mensen. Onder dit belang Het ernstige grieppandemie scenario betreft een digitalisering van de vitale infrastructuur kan deze verstaan we onder de impact de aantallen slachtoffers worst case scenario waarbij miljoenen besmet kwetsbaarder worden. (doden, zwaargewonden en chronisch zieken waaronder raken. Er vallen meer dan 10.000 doden en er is ook psychische aandoeningen) en gebrek aan primaire een zeer groot aantal (40-50.000) ziekenhuisop Gebrek aan primaire levensbehoeften kan verder levensbehoeften. Grote aantallen slachtoffers kunnen names. Dat leidt tot druk op de medische sector ontstaan door natuurgeweld, zoals een overstroming vooral ontstaan bij natuurrampen, zware ongevallen en en het groot aantal zieken leidt tot verstoring van een natuurbrand of extreem weer, waarbij een gebied gezondheidsbedreigingen zoals een pandemie. Primaire het dagelijks leven. met veel inwoners bijvoorbeeld enkele dagen geïsoleerd

levensbehoeften worden vooral geraakt als vitale kan raken. Hoewel de feitelijke gevolgen van extreem infrastructuur uitvalt. weer afhankelijk zijn van de duur van het fenomeen

Zware ongevallen hebben alleen in extreme gevallen (storm, ijzel, sneeuw) en het getroffen gebied, zijn zij

3.2.1 Doden en gewonden impact op nationaal niveau, bijvoorbeeld bij een over het algemeen regionaal van aard.

De grootste risico’s voor grote aantallen doden en grootschalig chemisch incident. Mocht een ongeval met gewonden (criterium 2.1 & 2.2 zijn hier samengepakt) chemische stoffen plaatsvinden, dan zou een groot

zijn gekoppeld aan natuurrampen en infectieziekten. aantal mensen daarmee in aanraking kunnen komen. 3.3 Economische veiligheid

Zowel bij overstromingen als bij een grieppandemie gaat Daardoor zouden het aantal doden, maar vooral het potentieel om tienduizenden slachtoffers (ernstig) gewonden en chronisch zieken naar verhouding Het veiligheidsbelang Economische veiligheid betreft (catastrofaal). hoog kunnen zijn. Bij stralingsongevallen bij bijvoorzowel economische schade (kosten) als de vitaliteit van

beeld een kerncentrale zullen er geen directe dodelijke onze economie (bijvoorbeeld sterke toename werkloos In het scenario ernstige overstroming vanuit zee is in de slachtoffers vallen vanwege straling. Wel zullen er heid). Het is evident dat financieel-economische crises uitwerking uitgegaan van een substantieel oppervlak mensen ziek worden en op termijn komen te overlijden gevolgen kunnen hebben voor de Economische veilig(ongeveer

4000 km 2 ) van ons land dat onder water aan kanker. Transportongevallen zullen eerder op heid van Nederland. In het bijzonder gaat het om

staat. Op basis van een bevolkingsdichtheid van gemidregionaal dan nationaal niveau impact hebben, hoewel gebeurtenissen die te onderscheiden zijn van het

deld 450 personen per km 2 leidt dat uiteindelijk tot meer een nationale impact wel mogelijk is bij een groot aantal normale patroon van fluctuaties in de economie, zoals

dan tienduizend doden. slachtoffers (vliegramp). destabilisatie van het financieel systeem en criminele inmenging in het bedrijfsleven. Qua kosten geldt dat

Bij een ernstige pandemie wordt de nationale veiligheid Naast niet-moedwillige rampen en incidenten, kunnen deze ook significant kunnen zijn bij grote verstoringen aangetast doordat een groot gedeelte van de moedwillige risico’s tot slachtoffers leiden. Zo kan een van vitale infrastructuur of (natuur)rampen.

Nederlandse populatie (ernstig) ziek wordt of een groot grote (meervoudige) terroristische aanslag leiden tot een aantal mensen sterft. Dit kan zijn weerslag hebben op aanzienlijk aantal slachtoffers (tientallen tot ruim over Impactcriteria Meest relevante het goed en adequaat kunnen blijven functioneren van de 100). Dit volgt ook uit de aanslagen in Parijs (2015) en Economische risicocategorieën de samenleving als geheel en de gezondheidssector in Brussel (2016). In de analyse zijn deze incidenten ook als veiligheid het bijzonder. uitgangspunt genomen. Aanslagen met duizenden

doden, zoals in 2001 in de VS, zullen weliswaar hoger 3.1 Verstoring van vitale infrastructuur scoren op de impactcriteria, maar zijn tegelijkertijd zeer Kosten Overstromingen

onwaarschijnlijk (vooral vanwege de vereiste capacitei Stralingsongevallen

ten om zoiets uit te voeren). Kleinschalige aanslagen, uit

de hoek van eenlingen of snel geradicaliseerde groepen, Destabilisatie financieel systeem

zijn eerder voorstelbaar. Handelskrimp/verstoring internationale handel

3.2.2 Gebrek aan primaire levensbehoeften

Een belangrijke oorzaak van het wegvallen van primaire Criminele inmenging

levensbehoeften betreft verstoring van vitale infrastruc 3.2 Destabilisatie financieel systeem tuur. De ernst hiervan hangt sterk af van de duur en de Aantasting van omvang (schaalgrootte) van de verstoring. Wanneer ook de vitaliteit van

Handelskrimp/verstoring

keteneffecten optreden, zodat bijvoorbeeld niet alleen de Nederlandinternationale

handel

de energievoorziening maar vervolgens ook drinkwater se economie

en telecommunicatie niet beschikbaar zijn, zal de impact catastrofaal zijn, zeker als een verstoring meerdere weken duurt.

Geïntegreerde risicoanalyse | 25

3.3.1 Kosten van een krimp van de wereldhandel van 10 procent) niet

Zo goed als alle varianten van risico’s en dreigingen die na één jaar herstelt maar meerdere jaren duurt, kan dat tijdens de analyse geïdentificeerd zijn, tasten de econozeer grote gevolgen (E: catastrofaal) voor de vitaliteit mie aan en in het bijzonder het criterium ‘kosten’. Hierbij van de economie hebben. Dat laatste zal ook het geval gaat het voornamelijk om financiële schade. zijn als de interne spanningen van de EU escaleren,

bijvoorbeeld als gevolg van een chaotische Brexit in In aanvulling op financieel-economische dreigingen combinatie met toenemende spanningen tussen Zuid/ (destabilisatie financieel systeem, handelskrimp/ Oost-Europese en Noord/West-Europese landen. De verstoring internationale handel en criminele inmenwaarschijnlijkheid van een dergelijke combinatie is ging) kunnen ook verstoringen van vitale infrastructuur overigens lager dan het plaatsvinden van een van beide. waarbij keteneffecten optreden, een overstroming en stralingsongevallen significante kosten met zich mee Dit zijn allemaal risico’s die gerelateerd zijn aan internabrengen. Het criterium ‘kosten’ wordt in deze gevallen tionale economische en (geo)politieke ontwikkelingen. zeer ernstig of zelfs catastrofaal aangetast. Bij het ernstige overstromingsscenario wordt bijvoorbeeld

verwacht dat de schade na 48 uur al is opgelopen tot 3.4 Ecologische veiligheid

meer dan honderd miljard euro. Hierin zijn directe vermogensschade (voor private personen) bedrijven en Dit veiligheidsbelang betreft langdurige aantasting van instellingen (blijvende financiële schade) en indirecte natuur, milieu en ecosystemen. Uit alle analyses die het bedrijfsschade opgenomen. Zelfs zonder een compleet Analistennetwerk Nationale Veiligheid heeft uitgevoerd, plaatje van alle kostenposten, is het daarmee al als ook in het verleden, volgt dat dit belang alleen in het catastrofaal (E) bestempeld. geding kan komen bij het plaatsvinden van een

natuurramp.

3.3.2 Aantasting van de vitaliteit van de

Nederlandse economie Impactcriteria Ecologische Meest relevante

De vitaliteit van onze economie is robuust en wordt veiligheid risicocategorieën alleen zeer ernstig aangetast bij enkele internationale

economische dreigingen: destabilisatie van ons financi 4.1 Overstromingen eel systeem (financiële crisis) en bij een krimp of Langdurige aantasting van verstoring van de internationale handel. Denk aan een het milieu en de natuur

Natuurbranden

escalerende mondiale handelsoorlog waarbij de EU en/ of Nederland betrokken raken of bij een sterke schok Een overstroming kan ervoor zorgen dat meerdere van het wereldhandelssysteem. Als die schok (uitgaande natuurgebieden voor langere tijd worden aangetast. Uit

de analyses rondom het overstromingsscenario vanuit

Economische veiligheid-breder zee volgt bijvoorbeeld dat een zeer groot deel van het

perspectief totale natuurgebied voor meer dan de helft van de soorten en gedurende meer dan 10 jaar kan worden

Vooral bij (digitale) spionage vanuit economisch aangetast. Na een overstroming zal het een tijd duren

oogmerk vinden experts het realistisch dat het voordat de natuur zich heeft hersteld. Aandachtspunt is

ernstige gevolgen kan hebben voor bijvoorbeeld de belasting met zout water: de natuur is nu ingericht op

de concurrentiepositie van bedrijven. Wel is het zoet water. Mede daardoor is het nog maar de vraag hoe

doorgaans moeilijk om deze impact goed in te de opvolging van de nieuwe natuur zal zijn.

schatten, omdat het hier effecten zijn die vaak pas

op de lange termijn zullen ontstaan. Ook andere Behalve door een ernstige overstroming kunnen natuur

aspecten die van belang zijn vanuit het oogpunt en milieu door een natuurbrand worden aangetast. In

van Economische Veiligheid, zijn vaak moeilijk uit Nederland hebben de afgelopen jaren diverse (voor

te drukken in termen van de impactcriteria voor Nederlandse begrippen) grote natuurbranden gewoed.

nationale veiligheid. Voorbeelden zijn het bescher Hogere temperaturen, en dan vooral de warmere, droge

men van hoogwaardige kennis voor de zomers die door klimaatverandering vaker zullen

Nederlandse concurrentiepositie, het beschermen voorkomen, kunnen vaker natuurbranden veroorzaken.

van bedrijven in topsectoren en van vitale infra De meeste natuurbranden in Nederland zijn echter

structuur tegen ongewenste buitenlandse overnakleinschalig van aard met beperkte effecten.

mes of strategische afhankelijkheid van buiten Opvallend is dat stralingsongevallen of chemische

landse partijen. rampen geen of slechts beperkt impact hebben op de

Ecologische veiligheid. Milieunormen kunnen weliswaar

26 | Geïntegreerde risicoanalyse

(beperkt) worden overschreden, het ecosysteem of de 3.5.1 Verstoring van het dagelijkse leven

natuur zullen niet daadwerkelijk worden aangetast. De rampen waarbij vitale infrastructuur zoals elektriciteitsvoorziening, of bijvoorbeeld internet, langdurig

uitvalt of waarbij een groot gebied moet worden

3.5 Sociale en politieke stabiliteit geëvacueerd, bijvoorbeeld naar aanleiding van een grote

overstroming, leiden al snel tot een zeer ernstige of zelfs Dit nationale veiligheidsbelang heeft te maken met maximale (catastrofale) verstoring van het dagelijks verstoringen van het dagelijks leven van de bevolking, leven. Voor grote groepen mensen geldt dat zij gedude aantasting van democratische instituties en normen rende een tijd niet normaal kunnen participeren in de en waarden en destabilisatie van het sociaal-maatsamenleving (werk, school, maatschappelijke schappelijk klimaat in onze samenleving en daarmee activiteiten). gepaard gaande emoties (angst, woede, verdriet).

In dit belang komt een verschil in impact tussen niet Ook bij een humane infectieziekte (grieppandemie) kan moedwillige en moedwillige risico’s naar voren. Niethet dagelijks leven ernstig verstoord raken. In dit geval moedwillige risico’s, zoals een ziekte of overstroming, doordat een grote groep mensen ziek is (massale kunnen het dagelijks leven (ernstig) verstoren. personeelsuitval), waardoor het onderwijs en andere

Moedwillige risico’s, zoals extremisme, (buitenlandse) werkzaamheden stagneren in combinatie met een grote inmenging en beïnvloeding, zorgen eerder voor aantasdruk op de gezondheidszorg. ting van de rechtsstaat en hebben over het algemeen

een grotere sociaal-maatschappelijke impact. Daarnaast 3.5.2 Aantasting van de democratische kunnen de interne spanningen binnen de NAVO of de EU rechtstaat

sociaal-maatschappelijke impact hebben. Tijdelijke aantasting van de democratische rechtstaat kan voorkomen als uiteenlopende risico’s of dreigingen

Impactcriteria Meest relevante risicocategorieën zich manifesteren. Dit criterium betreft echter een Sociale en structurele aantasting van de democratische rechtstaat politieke en de normen en waarden van onze open samenleving. stabiliteit Uit de analyse zijn verschillende dreigingen naar voren

5.1 Verstoring van vitale infrastructuur gekomen die naar verwachting een zeer ernstige impact Verstoring van op de democratische rechtstaat hebben. Criminele

het dagelijks Overstromingen inmenging in het bedrijfsleven en beïnvloeding van het

leven Infectieziekten humaan openbaar bestuur raken dit criterium bijvoorbeeld en

(grieppandemie) kan resulteren in wantrouwen richting betrokken

(overheids)partijen. Ditzelfde geldt voor cyberspionage,

5.2 Criminele inmenging waarvan ook de overheid slachtoffer kan zijn, waardoor Aantasting het vertrouwen in de overheid wordt aangetast.

van de Cyberspionage

democratische Gewelddadig Extremisme Bij andere dreigingen wordt het democratisch besteld

rechtstaat Niet-gewelddadig extremisme intentioneel ondermijnd. Voorbeelden hiervan zijn

Enclavevorming (ondermijnende extremistische uitingen waarbij gericht haat wordt

criminaliteit) gezaaid, de nadruk ligt op identitaire aspecten, of waarbij een anti-overheid sentiment wordt geventileerd.

Ongewenste buitenlandse Dit kan de vorming van parallelle samenlevingen inmenging bevorderen. Net als extremisten kunnen ook criminele (in diasporagemeenschappen) groepen parallelle samenlevingen trachten af te dwin

5.3 Terrorisme gen of een ‘no go area’ tot stand brengen. Dit tast de

Sociaal-maatschappelijke

Veiligheidsarrangementen onder

democratische rechtstaat aan. Concreet kunnen

impact druk (NAVO)

bestuurders en politici die ruimte en invloed van criminelen (of andere actoren) trachten in te perken, te

Ongewenste buitenlandse maken krijgen met intimidatie en bedreigingen. beïnvloeding (Hybride operaties) Zeer ernstige aantasting van de democratische rechtstaat treedt op bij ongewenste buitenlandse inmenging. Concreet betreft dit de inmenging van een statelijke actor in diasporagemeenschappen in Nederland, of via hybride operaties. Deze operaties buiten vaak al

Geïntegreerde risicoanalyse | 27 bestaande maatschappelijke debatten uit en zorgen Een ander voorbeeld waarbij de sociaal-maatschappelijvoor toenemende polarisatie. Om die polarisatie te ke impact zeer ernstig is, is een situatie van interne bereiken wordt desinformatie verspreid, die bijvoorspanningen rondom de NAVO of de EU die dusdanig beeld complottheorieën versterkt en het vertrouwen in escaleert dat NAVO-lidstaten tegenover elkaar komen te de overheid en instituties ondermijnt. staan of dat het migratiebeleid van de EU ontregeld

raakt. Dit kan ertoe leiden dat binnen Nederland

3.5.3 Sociaal-maatschappelijke impact verschillende diasporagemeenschappen tegenover

Hoewel de meeste risico’s en dreigingen die onze elkaar komen te staan of de gevolgen van migratiebenationale veiligheid kunnen bedreigen, zorgen voor een wegingen tot spanningen leiden. Hier komt de samenzekere mate van onrust en angst of woede onder de hang van interne en externe veiligheid duidelijk naar

Nederlandse bevolking, wordt het sociaal-maatschapvoren. pelijk klimaat slechts in enkele gevallen echt gedestabiliseerd. Dit geldt in het bijzonder voor situaties waarbij er Ook via ongewenste buitenlandse beïnvloeding kan de grote onzekerheid heerst over het verdere verloop van sociaal-maatschappelijke impact zeer ernstig aangetast de gebeurtenissen, er een gevoel van verwijtbaarheid is worden. Een buitenlandse actor kan een bestaand richting instanties of bedrijven, of situaties waarin maatschappelijk debat, zoals over vaccinatie (waarbij er verschillende groepen tegen over elkaar komen te staan verdeeldheid is binnen de bevolking, op sociale media

(vanuit verschillende belangen of standpunten) die een stevig debat plaatsvindt en een deel van de bevolkunnen leiden tot geweldsuitingen (rellen of opstootjes, king de overheidsinstanties wantrouwt), misbruiken om maar ook plunderingen) of structurele aantasting van de via desinformatie en het verspreiden van complottheosociale cohesie. rieën bestaande tegenstellingen te versterken en de

overheid verder in een kwaad daglicht te stellen. Het is voorstelbaar dat terrorisme een ernstige sociaalmaatschappelijke impact zal hebben, zeker indien er

sprake is van een reeks van aanslagen, een groot aantal 3.6 Internationale rechtsorde

slachtoffers of een niet te pakken dader. De verwachting is dat de sociaal-maatschappelijke impact beperkt zal Dit veiligheidsbelang heeft betrekking op een goed zijn na een kleinschalige aanslag. functionerend internationaal stelsel van normen en

afspraken om de internationale vrede en veiligheid te bevorderen. Uit de analyse blijkt dat de impactcriteria

Scenario Ongewenste inmenging (lange van de Internationale rechtsorde op verschillende wijzen

arm activiteiten) zeer ernstig geraakt kunnen worden. Risico’s als gevolg

Een buitenlandse overheid met een grote diaspora van de wapenbeheersingsregimes (CBRN-proliferatie),

gemeenschap in Nederland besluit een controleeconomische ontwikkelingen (handelsoorlog) en

mechanisme in te stellen om in kennis gesteld te veranderende machtsverhoudingen in combinatie met

worden van alle aan het regime kritische uitlatininstabiliteit en (interne) spanningen in de NAVO en de EU

gen binnen haar diaspora. Meldingen stromen komen bij de verschillende criteria naar voren.

binnen. Binnen de diasporagemeenschap heerst

angst; men vertrouwt elkaar niet meer. Bovendien Het belang van een goed functionerende internationale

durft men zich in het openbaar niet meer uit te rechtsorde kan worden aangetast zonder dat dit op

laten over politiek gevoelige onderwerpen. Uit korte termijn directe impact heeft op een van de andere

angst voor repercussies van de betreffende belangen. Zo heeft de annexatie van de Krim geen

buitenlandse overheid durft men, desgevraagd noemenswaardige directe gevolgen voor een van de

door de media, zich niet uit te spreken tegen het andere Nederlandse belangen. Maar omdat het de norm

meldpunt. De Nederlandse overheid is niet in staat van staatssoevereiniteit, vreedzame co-existentie en

er iets aan te doen; mede uit oogpunt van internavreedzame geschillenbeslechting met voeten treedt,

tionale betrekkingen. De diaspora gemeenschap slaat het een bres in de fundamenten van de internatiotrekt

zich terug binnen de eigen gemeenschap en nale rechtsorde. Dit kan straffeloosheid en precedentde

soms toch al moeizame integratie krijgt een werking in de hand werken en zorgen voor meer

gevoelige knauw. Dit leidt tot negatieve beeldvoronzekerheid en instabiliteit in de internationale

ming bij de rest van de samenleving. De diaspora verhoudingen.

gemeenschap krijgt het gevoel geen volwaardig lid

van de Nederlandse samenleving te zijn en voelt

zich gedwongen gehoor te geven aan de wetten

van de buitenlandse overheid.

28 | Geïntegreerde risicoanalyse Impactcriteria Meest relevante CBRN-proliferatie door een wankel wapenbeheersings Internationale risicocategorieën regime en de (mogelijke) inzet van CBRN-middelen komt rechtsorde hier nadrukkelijk naar voren.

6.1 Militaire dreigingen

Aantasting staatssoe 3.6.2 Aantasting mensenrechten

vereiniteit, vreed CBRN-proliferatie Wanneer misdaden tegen de menselijkheid of oorlogszame

co-existentie Ongewenste buitenlandse misdrijven worden gepleegd, is er sprake van ernstige en vreedzame beïnvloeding (Hybride aantasting van de mensenrechten. Afhankelijk van de

geschillenbeslechting operaties) omvang en de vraag of het wordt ingezet als onderdeel van een plan of beleid, zal het oordeel kunnen oplopen

6.2 CBRN-proliferatie tot maximale (catastrofale) aantasting. Ook wordt een Aantasting mensenaantasting ernstiger gescoord als dit gebeurt door een

rechten Instabiliteit rondom EU

Terrorisme land uit de VN Veiligheidsraad. Maximale aantasting is het geval bij de inzet van nucleaire wapens

6.3 Handelskrimp/verstoring (CBRN-proliferatie). Aantasting financieelinternationale handel

economisch bestel Veiligheidsarrangementen Een ander voorbeeld is een oorlogsmisdrijf dat een

onder druk leider tegen zijn eigen bevolking pleegt om weerstand tegen zijn regime te onderdrukken. Dit is uitgewerkt

6.4 Ongewenste buitenlandse binnen de risicocategorie instabiliteit rondom de EU, Aantasting multibeïnvloeding (Hybride waarbij destabilisatie van een land in de MENA-regio laterale instituties operaties) (het Midden-Oosten en Noord-Afrika) als scenario is Militaire dreigingen beschouwd.

Veiligheidsarrangementen

onder druk Ook terrorisme in de vorm van daden die worden uitgevoerd door een organisatie met een link naar

CBRN-proliferatie groeperingen, zoals ISIS, kan de mensenrechten ernstig aantasten.

3.6.1 Aantasting staatssoevereiniteit, vreed 3.6.3 Aantasting financieel-economisch bestel zame co-existentie en vreedzame Bij de aantasting van het financieel-economisch bestel geschillenbeslechting wordt gekeken naar het functioneren van onder andere

De staatssoevereiniteit respecteren is een van belangde Wereldhandelsorganisatie (WTO) en organisaties als rijkste spelregels van het internationale verkeer. De Internationaal Monetair Fonds (IMF), Wereldbank en staatssoevereiniteit en vreedzame geschillenbeslechting Organisatie voor Economische Samenwerking en kunnen door militaire dreigingen of ongewenste Ontwikkeling (OESO). In de uitgevoerde analyses wordt buitenlandse beïnvloeding (hybride operaties) ernstig dit criterium enkele keren ernstig geraakt, wat betekent worden bedreigd. Staatssoevereiniteit kan op verschildat besluitvorming en processen verlammen of alternalende niveaus worden aangetast, oplopend tot aan een tieve organisaties worden opgericht. Er zijn geen risico’s permanente bezetting en/of annexatie van een soevenaar voren gekomen waarbij dit bestel zal instorten. reine staat.

Ook een tijdelijke bezetting kan de staatsoevereiniteit Scenario Handelsoorlog

zeer ernstig aantasten, denk aan een blokkade van In dit scenario wordt ervan uitgegaan dat een strategische zeeroutes en zeestraten. Een ander voorhandelsoorlog tussen de VS en China dusdanig beeld zijn kortdurende hybride operaties op bondgeescaleert dat ook de EU steeds meer betrokken nootschappelijk grondgebied waarbij ook militaire raakt. In het kort houdt het in dat er over en weer instrumenten worden gebruikt. In deze gevallen worden steeds nieuwe importtarieven en andere handelsde grenzen van de staatssoevereiniteit letterlijk opgebeperkende maatregelen worden aangekondigd zocht en worden de NAVO of de EU uitgedaagd, waarbij en bestaande multilaterale afspraken en verdraverdere escalatie op de loer ligt. gen (WTO) worden genegeerd. De VS dreigen

steeds vaker de WTO los te laten.

Het gebruik van massavernietigingswapens valt eveneens onder aantasting van de staatssoevereiniteit en vreedzame geschillenbeslechting. Het risico rondom

Geïntegreerde risicoanalyse | 29 Bij een handelskrimp of verstoring van de internationale Ook internationale regimes horen bij de categorie handel door bijvoorbeeld een escalerende handelsoormultilaterale instituties. Zo vormt het wapenbeheerlog, kan de internationale besluitvorming verlammen. singsregime een belangrijk stelsel van verdragen en Datzelfde geldt voor een situatie waarbij de spanningen afspraken die met vallen en opstaan de laatste decennia binnen de EU verder oplopen (veiligheidsarrangementen het verbod op en de proliferatie van CBRN-wapens heeft onder druk). In principe is de Europese samenwerking gereguleerd. Dit regime staat onder druk doordat het robuust, maar wanneer grote onverwachte gebeurtenis INF-verdrag (Intermediate-Range Nuclear Forces) aan sen samenvallen, bijvoorbeeld een chaotische Brexit in het wankelen is, het twijfelachtig is of het New START- combinatie met sterk oplopende interne spanningen verdrag (Strategic Arms Reduction Treaty) een vervolg rondom begrotingen en in de Eurozone, kunnen risico’s krijgt en het Non-proliferatieverdrag verdere proliferatie betekenisvol worden. niet heeft kunnen voorkomen. De Amerikaanse terugtrekking

uit de Iran-deal (het JCPOA) in april 2018 en de Andere risico’s die het financieel-economisch bestel mogelijk ernstige gevolgen hiervan voor de regio van het kunnen raken, hebben te maken met internationale Midden-Oosten draagt sterk bij aan de uitholling van het spanningen die een bedreiging voor de aan- en afvoerinternationaal regime. lijnen (flow security) kunnen vormen. Zo kunnen oplopende (militaire) spanningen in de Zuid-Chinese zee

economische blokkades veroorzaken en ervoor zorgen 3.7 Beschouwing

dat nieuwe (parallelle) instituties in Azië zich verder ontwikkelen. Hierdoor zal het bestaande bestel naar In dit hoofdstuk zijn resultaten beschreven vanuit de verwachting niet instorten, omdat China ook belang grootste impact op de zes nationale veiligheidsbelanheeft bij goedlopende handel met het westen. gen. Er zijn meerdere risico categorieën die meerdere

veiligheidsbelangen ernstig of erger raken. Dit is in Daarnaast is er het risico dat het financieel-economisch onderstaande tabel weergegeven. De tabel toont de bestel wordt aangetast door de toenemende macht en scenario’s waarbij meerdere malen een hoge impact (D invloed van China in westerse economieën. Dit is echter of E) is gescoord. een lange termijnontwikkeling die grote gevolgen kan hebben voor zowel het financieel-economisch bestel als Uit tabel 5 volgen enkele constateringen. De risico’s met voor de werking van de multilaterale instituties. fysieke impact, zoals overstromingen en een ernstige

grieppandemie, komen via dit perspectief naar voren als

3.6.4 Aantasting multilaterale instituties risico’s die meerdere belangen zeer ernstig raken. Dat

Risico’s op de aantasting van multilaterale instituties geldt zeer duidelijk voor een overstroming vanuit zee. zoals de VN, de EU en de NAVO kunnen plaatsvinden Dit komt onder andere doordat dergelijke grootschalige binnen internationale ontwikkelingen en scenario’s. Ook rampen kunnen leiden tot langdurige uitval van vitale een hybride operatie met een kortdurende grensoverinfrastructuur met de gevolgen voor het dagelijks leven, schrijding of zelfs een tijdelijke annexatie (militaire door grote aantallen slachtoffers, en door een (eventudreiging) van een NAVO-lidstaat zal de NAVO kunnen eel) gebrek aan primaire levensbehoeften. Ook zullen verlammen. Dit kan onder meer gebeuren als de eenheid stukken grondgebied langdurig niet beschikbaar zijn. van het bondgenootschap op het spel komt te staan Daarnaast zijn er grote economische gevolgen (kosten) doordat verschillende belangen van lidstaten duidelijk en wordt de vitaliteit van de economie (vanwege de worden. mogelijke langdurige situatie) aangetast. Hierdoor wordt

een combinatie van nationale veiligheidsbelangen Daarnaast is duidelijk dat als interne spanningen in de geraakt: territoriaal, economisch, fysiek en

NAVO of de EU toenemen en escaleren, besluitvorming sociaal-politiek. en processen kunnen verlammen (veiligheidsarrangementen onder druk). Mocht de spanningen tussen Daarnaast zijn er enkele risico’s vanuit het thema lidstaten zo ver oplopen dat een lidstaat bijvoorbeeld uit Internationale vrede en veiligheid die de nationale de NAVO treedt, dan is er sprake van zeer ernstige veiligheid via meerdere criteria zeer ernstig aantast. aantasting van de organisatie. Ook hier geldt de nuance Dat geldt duidelijk voor het scenario ‘annexatie van een ring dat dreigen met uittreden reëel is, maar dat de stap NAVO-lidstaat’. om echt uit te treden minder maar wel enigszins waarschijnlijk is.

30 | Geïntegreerde risicoanalyse Tabel 5. Scenario’s met een hoge impact op meerdere criteria

Risicocategorie Scenario 1.1 1.2 1.3 1.4 2.1 2.2 2.3 3.1 3.2 4.1 5.1 5.2 5.3 6.1 6.2 6.3 6.4

Infectieziekten humaan Grieppandemie E E E - ernstig

Extreem weer Extreem weer D D

Overstroming Overstroming E D E E E E E E - ernstig (zee)

Overstroming Overstroming D D D

(rivier)

Verstoring vitale Verstoring D D infrastructuur elektriciteitsvoorziening

Verstoring vitale Keteneffecten E D E infrastructuur elektriciteitsuitval

Verstoring vitale Verstoring satelliet D D infrastructuur systemen

Stralingsongevallen Stralingsongeval E D Nederland

Aantasting functioneren Aantasting IP D D internet netwerk

Ongewenste buiten Uitdagen en D D landse beïnvloeding verlammen NAVO (via hybride operaties) en EU

Handelskrimp/ Schok wereld D D verstoring internationale handelsysteem handel

Handelskrimp/ Schok wereld E E verstoring internationale handelsysteem handel permanent

Handelskrimp/ Handelsoorlog D D verstoring internationale handel

Destabilisatie financieel Destabilisatie D D systeem financieel systeem

Militaire dreigingen Annexatie NAVO E D E E lidstaat

CBRN Proliferatie CBRN - Nucleair D E

Veiligheidsarrangemen NAVO interne D D D ten onder druk spanningen

Veiligheidsarrangemen EU interne D D E D ten onder druk spanningen

Geïntegreerde risicoanalyse | 31 Verder veroorzaken de risico’s binnen de categorie

‘veiligheidsarrangementen (NAVO, EU) onder druk’ (zeer) ernstige effecten op meerdere belangen en criteria, namelijk de Internationale rechtsorde, de Sociale politieke stabiliteit, de integriteit van het bondgenootschappelijk grondgebied en de economie. Dit risico betreft vooral het escaleren van interne spanningen binnen de NAVO of de EU.

Militaire dreigingen - toelichting

Op dit moment zijn er spanningen aan de grenzen

van de NAVO, maar is het volgens de experts zeer

onwaarschijnlijk tot onwaarschijnlijk dat de grens

richting daadwerkelijke annexatie wordt overschreden.

Het is waarschijnlijker dat er activiteiten

plaatsvinden waarbij er discussie zal zijn of het

gaat over het wel of niet aantasten van de

soevereiniteit; denk aan tijdelijke acties op het

NAVO-grondgebied van vijandelijke Special

Forces, waarbij desinformatiecampagnes intenties

ambigue houden.

32 | Geïntegreerde risicoanalyse

4 Risico’s vanuit de waarschijnlijkheid bezien

In het vorige hoofdstuk zijn de belangrijkste resultaten teriseringen gebruikt voor de waarschijnlijkheidsklassen: vanuit de impact op de zes nationale veiligheidsbelan• kwantitatieve schalen voor statisch of probabilistisch gen beschreven. De nadruk lag daarbij op de risico’s met te analyseren risico’s; de grootste impact op de belangen. Dit hoofdstuk gaat • kwalitatieve schalen voor dreigingen van moedwillige in op de risico’s met de hoogste waarschijnlijkheid van aard (gebaseerd op aspecten als voorstelbaarheid, optreden. aanwijzingen en kwetsbaarheden);

• • 

  kwalitatieve schalen voor overige risico’s. Net als voor de impact wordt ook bij de waarschijnlijkheidsinschatting een schaalindeling in vijf klassen In tabel 6 is aangegeven hoe die verschillende klassen gebruikt, van zeer onwaarschijnlijk (A) tot zeer waaringevuld worden. schijnlijk (E). Grofweg worden drie verschillende karak

Tabel 6. Waarschijnlijkheidsklassen

Klasse; kwalitatieve Kwantitatieve benadering Kwalitatieve benadering moedwillig benadering algemeen

• A. 

  Zeer onwaarschijnlijk Minder dan 0,05% Geen concrete aanwijzingen; niet voorstelbaar

• B. 

  Onwaarschijnlijk 0,05 tot 0,5% Geen concrete aanwijzingen; enigszins voorstelbaar

• C. 

  Enigszins waarschijnlijk 0,5 tot 5% Geen concrete aanwijzingen; voorstelbaar

• D. 

  Waarschijnlijk 5 tot 50% Aanwijzingen; zeer voorstelbaar

• E. 

  Zeer waarschijnlijk Meer dan 50% Concrete aanwijzingen dat scenario gaat gebeuren

4.1 Overzicht risicocategorieën met een verleden meerdere keren opgetreden, denk hierbij aan

hoge mate van waarschijnlijkheid de incidenten WannaCry en NotPetya (beide in 2017). De kans dat dergelijke incidenten de komende 5 jaar

In tabel 7 zijn de risicocategorieën met een hoge mate weer zullen plaatsvinden wordt geschat op meer dan 50 van waarschijnlijkheid (D of E) opgenomen. In de tekst procent. die volgt, wordt een korte toelichting gegeven op de betreffende risicocategorieën en mogelijke verschij Naast sabotage komt cyberspionage naar voren als risico ningsvormen daarvan. voor de nationale veiligheid met een hoge waarschijnlijkheid.

Denk aan een statelijke actor die de beveiligde Cyberdreigingen: digitale sabotage en cyberspionage e-mailomgeving van een (overheids)organisatie aantast Uit de analyse blijkt dat in één geval de hoogste categoen meekijkt met het e-mailverkeer. Het is bekend dat dit rie (zeer waarschijnlijk) van toepassing is. Dit betreft het type spionage gebeurt. Een belangrijke vraag hierbij is risico op digitale sabotage waarbij cyberverstoring door hoe lang een bepaalde partij die spionage al pleegt collateral damage optreedt. Dit risico is in het recente voordat het wordt opgemerkt.

Geïntegreerde risicoanalyse | 33 Tabel 7: Risico’s met een hoge mate van waarschijnlijkheid (score van D of E)

Thema Risicocategorie

Cyberdreigingen Digitale sabotage (verstoring via collateral damage)

Cyberspionage

Ondermijning democratische Ondermijnende enclaves, zowel crimineel als ideologisch

rechtstaat Ongewenste buitenlandse beïnvloeding (via hybride operaties). Dit gebeurt door

verschillende buitenlandse actoren met verschillende doelen

Ongewenste buitenlandse inmenging, waarbij een buitenlandse actor diasporagemeenschappen beïnvloedt

Bedreigingen internationale vrede Instabiliteit rondom EU, waarbij destabilisatie van een Noord-Afrikaans land en veiligheid optreedt

Bedreigingen voor gezondheid en Dierziekte en zoönose, waarbij dierziekte een hogere waarschijnlijkheid heeft

milieu Infectieziekten humaan, grieppandemie

Natuurrampen Extreem weer

Verstoring vitale infrastructuur Verstoring vitale infrastructuur, zoals uitval elektriciteitsvoorziening

Extremisme en terrorisme Terrorisme, gewelddadige eenling

Financieel-economische Bedreigingen van de knooppuntfunctie en de aan- en afvoerlijnen van Nederland bedreigingen (flow security)

Handelskrimp/verstoring internationale handel, schok in wereldhandelssysteem

Ondermijning van de democratische rechtsstaat

Het wordt waarschijnlijk geacht dat de geanalyseerde Scenario Ondermijning door statelijke risico’s optreden die gerelateerd zijn aan de ondermijactoren via hybride operaties

ning van de democratische rechtsstaat. Ondermijning Na twee grootschalige cyberhacks met gevolgen kan zowel van binnenuit als van buitenaf plaatsvinden. voor de uitbetaling van uitkeringen en een stroom

Van binnenuit gaat het bijvoorbeeld om enclavevoruitval, zijn Nederlanders erg bezorgd over de ming, wat aan verschillende actoren kan worden cyberveiligheid. Het vertrouwen in de Nederlandse gekoppeld. Denk aan criminele groeperingen die het overheid heeft een flinke deuk opgelopen. ontstaan van ‘no go area’s’ nastreven. Het streven naar Rusland weet slim gebruik te maken van de ernstig eigen parallelle samenlevingen kan ook ideologisch van toegenomen polarisatie en wakkert op sociale aard zijn. Op termijn kan dit het gezag van de overheid media de onvrede en onrust nog extra aan.

aantasten.

Buitenlandse (statelijke) actoren ondermijnen op aan de rand van Europa verder zullen destabiliseren. Dit verschillende wijzen onze samenleving. Er is een kan gepaard gaan met conflict, migratie in de hand constante internationale competitie gaande waarbij werken en leiden tot criminaliteit en gewelddadig heimelijke hybride operaties steeds vaker worden extremisme in (bepaalde landen in) Europa. De cohesie toegepast. Kwetsbaarheden in het maatschappelijke en van de EU, en specifiek het Schengen-systeem, kan politieke domein worden daarbij uitgebuit. Ook wat daarmee (verder) in gevaar komen. De vraag is of betreft ongewenste buitenlandse inmenging op een Nederland en de EU een dergelijke crisissituatie aan diasporagemeenschap in Nederland zijn er aanwijzingen kunnen als de politieke spanningen nationaal en dat het zich (in diverse varianten) daadwerkelijk voor Europees op scherp staan. doet of kan voordoen.

Infectieziekten en dierziekte Instabiliteit rondom Europa Op basis van het aantal (ernstige) grieppandemieën in In de internationale context is er sprake van politieke de laatste 100 jaar en de frequentie waarin ze voorkoinstabiliteit in landen rondom de EU. Gezien de spanninmen, is het waarschijnlijk (5-50 procent) dat er een gen en huidige fragiliteit is het waarschijnlijk dat landen grieppandemie optreedt de komende jaren. Het is niet

34 | Geïntegreerde risicoanalyse vooraf duidelijk of het om een ernstige of milde variant Extremisme en terrorisme gaat. Bij een ernstige variant is het aantal slachtoffers Diverse actoren in verschillende uitingsvormen (transnaheel groot, is er grote druk op de medische sector en zal tionale netwerken, organisaties, kleinschalige cellen en het dagelijkse leven ook maximaal (catastrofaal) geraakt eenlingen) zouden zowel klein- als grootschalige worden. De maatschappelijke gevolgen zullen vooral aanslagen in Nederland kunnen plegen. Een aanslag in groot zijn als een groot percentage van de bevolking ziek is. Nederland wordt als voorstelbaar geacht en er zijn

(enige) aanwijzingen dat ze zich (in diverse varianten) De uitbraak van een dierziekte (zoals mond-en-klauwkunnen voordoen. De grootste dreiging op dit moment zeer (MKZ) of Afrikaanse varkenspest) blijft in Nederland is de dreiging vanuit het jihadistisch terrorisme. Ook in waarschijnlijk, ook ondanks de getroffen voorzorg en Nederland bevinden zich (nog) personen die zich voorbereiding. Dit heeft onder meer te maken met het bezighouden met terroristische activiteiten die uit groot aantal (landbouw)huisdieren en het wereldwijde jihadisme voortkomen. Een potentiële dreiging voor de transport van dieren. De impact is voornamelijk econokomende jaren wordt bovendien gevormd door de misch van aard en kan een specifieke sector hard raken. vrijlating uit detentie van jihadisten die zich hebben

volhard in hun jihadistische ideeën. Naast jihadistisch Extreem weer gemoti veerde aanslagen, valt het niet uit te sluiten dat Extreem weer kent verschillende verschijningsvormen, de andere politiek of etnisch geïnspireerde vormen van zoals ijzel, hagel, een sneeuwstorm of een zeer zware terrorisme belangrijker kunnen worden in de komende storm. Het optreden van extreem weer is waarschijnlijk. jaren.

Vooral vanwege de klimaatverandering zullen sneeuwstormen/ijzel naar verwachting op termijn minder vaak Financieel-economische bedreigingen voorkomen, terwijl (zeer) zware stormen frequenter Op basis van casuïstiek, in combinatie met de huidige optreden. financieel-economische context en ontwikkelingen, is

het waarschijnlijk dat er de komende jaren een schok of Verstoring elektriciteitsvoorziening krimp in het wereldhandelssysteem optreedt. De duur In de huidige situatie is het waarschijnlijk dat de komenvan een dergelijke schok is een belangrijke factor. Zeker de jaren de elektriciteitsvoorziening wordt verstoord. als herstel lange tijd uitblijft, zullen de financiële schade Onze energievoorziening is momenteel in hoge mate en de gevolgen voor de vitaliteit van het bestel zeer afhankelijk van fossiele bronnen. Duurzame alternatiegroot zijn. ven zijn in opkomst, maar het is nog onduidelijk wat hiervan de gevolgen zullen zijn voor de betrouwbaarheid Daarnaast leiden internationale spanningen ertoe dat de en veiligheid van onze toekomstige energievoorziening. aan- en afvoerlijnen van Nederland de komende jaren Zo wordt de elektriciteitsproductie kwetsbaarder voor verstoord kunnen raken, bijvoorbeeld door een blokweersextremen wanneer het aantal windturbines en kade van een strategische zeestraat. Zo zijn dreigemenzonnecellen toeneemt. Daardoor kan de waarschijnlijkten van Iran om de Straat van Hormuz af te sluiten al heid dat een verstoring zich voordoet groter worden. lange tijd reden tot ernstige zorg van de internationale

gemeenschap.

Scenario Verstoring vitale infrastructuur

In grote delen van Europa (waaronder heel 4.2 Beschouwing

Nederland) valt door een grote frequentiedaling

de stroom uit. Door complicaties duurt het 24 uur Uit het overzicht volgt dat in bijna alle thema’s risicovoordat

het net weer is ‘opgebouwd’. De gevolgen categorieën te vinden zijn met een hoge mate van

voor bedrijven, instellingen en burgers zijn groot waarschijnlijkheid. Alleen vanuit het thema Zware

doordat allerlei processen geheel of gedeeltelijk ongevallen valt geen enkele categorie in dit overzicht –

uitvallen (zoals openbaar vervoer (trein, tram, de risico’s op zware ongevallen die relevant zijn voor de

metro), medische thuisapparatuur, betalingsvernationale veiligheid hebben een lage kans van optreden

keer, tankstations, communicatie (vast, mobiel, (zeer onwaarschijnlijk).

internet), winkels blijven dicht, e.d.). Aanname is

dat de meeste onderdelen van de vitale infrastructuur

(op noodstroom) blijven functioneren.

Geïntegreerde risicoanalyse | 35 De risicocategorieën die in dit hoofdstuk zijn opgenomen, zijn in bijna alle gevallen niet de meest ernstige risico’s van het desbetreffende thema in termen van impact. Over het algemeen geldt dat risico’s met een ernstige tot catastrofale impact (zoals een overstroming) niet heel waarschijnlijk zijn. Wel zijn er uitzonderingen op deze constatering. Zo geldt dat een ernstige grieppandemie (humane infectieziekte) zowel waarschijnlijk is

als ontwrichtend 5 .

In hoofdstuk zes wordt onder meer ingegaan op de combinatie van de impact én waarschijnlijkheid.

5 Voor zowel een milde als een ernstige grieppandemie is de inschatting ‘ waarschijnlijk’.

Dit houdt in dat een ernstige grieppandemie zowel waarschijnlijk is als een hoge impact heeft op meerdere impactcriteria. De beoordeling van de waarschijnlijkheid

is gedaan op basis van de casuïstiek. Zie verder de themarapportage.

36 | Geïntegreerde risicoanalyse

5 Onderlinge relaties en dwarsverbanden

In de vorige hoofstukken zijn de resultaten van de coïncidentie waarbij verschillende risico’s elkaar versteranalyse van de beschouwde thema’s en risicocategoken. Als voorbeeld is het samenvallen van piekafvoeren rieën op hoofdlijnen beschreven. Dit is gedaan vanuit de van de grote rivieren in combinatie met een westerimpact op de veiligheidsbelangen (hoofdstuk 3) en storm genoemd, wat het risico op een overstroming vanuit de waarschijnlijkheid dat ze de komende jaren vanuit de rivieren vergroot. optreden (hoofdstuk 4). Om meer inzicht in de risico’s te krijgen is het belangrijk om verder te komen dan alleen Er bestaat ook een duidelijke relatie tussen de hierboven een overzicht welke risico’s welke belangen het meest genoemde thema’s en het thema Verstoring van de raken en welke risico’s waarschijnlijker zijn. Daarom vitale infrastructuur. Zo kan een natuurramp of een wordt in dit hoofdstuk vanuit een integraal perspectief zwaar ongeval de vitale infrastructuur beschadigen of naar de resultaten van de analyse gekeken. De belangverstoren. Dat werkt ook door in de impactscores op de rijkste relaties en dwarsverbanden binnen en tussen veiligheidsbelangen. Het type impact en de omvang thema’s en risicocategorieën zijn in de onderstaande ervan is gerelateerd aan de aard van de vitale processen paragrafen beschreven. die verstoord raken. Er zijn vitale processen die bijvoorbeeld

sterk verbonden zijn met de beschikbaarheid van primaire levensbehoeften (zoals energie, drinkwater) en

5.1 Risico’s met fysieke impact continuïteit van het dagelijks leven. Andersom kan een

verstoring van vitale infrastructuur aan de basis liggen Risicocategorieën die vallen onder de thema’s Zware van of een versterkend effect hebben op een zwaar ongevallen, Bedreigingen gezondheid en milieu, en ongeval of een natuurramp. Zo kan een verstoring van Natuurrampen komen voornamelijk tot uiting in fysieke het vitale proces ‘keren en beheren van de waterkwantiimpact. Het is niet verassend dat zulke risico’s het in het teit’ een overstroming teweegbrengen. Vanwege bijzonder het veiligheidsbelang Fysieke veiligheid digitalisering van vitale processen is ook een koppeling (doden, gewonden, zieken, primaire levensbehoeften) in met digitale sabotage te maken. ernstige mate kunnen raken. Daarbij kan ook het fysieke grondgebied worden aangetast, zeker bij ernstige

stralingsongevallen of overstromingen, en het dagelijks 5.2 Cyberdreigingen en vitale

leven (tijdelijk) wordt verstoord. Bovendien treedt er,

zoals voor alle door het ANV geanalyseerde risico’s infrastructuur

geldt, (forse) economische schade op indien een incident De thema’s Cyberdreigingen en Verstoring Vitale daadwerkelijk plaatsvindt. infrastructuur hebben een eigen karakter. Voor beide

geldt dat ze zowel doel als middel kunnen zijn. In Een belangrijk verband tussen de genoemde risicocatetegenstelling tot de hiervoorgenoemde thema’s, die gorieën zijn onderlinge domino-effecten. Hierbij gaat voornamelijk voortkomen uit niet-moedwillig handelen, het erom dat effecten van het ene risico een ander risico kunnen risico’s binnen de thema’s Cyberdreigingen en kunnen veroorzaken. Zo is het voorstelbaar dat door een Verstoring Vitale infrastructuur zich zowel moedwillig als natuurramp (zoals extreem weer) (industriele) processen niet-moedwillig manifesteren. Verstoring van vitale of installaties falen. Fukushima, waarbij natuurgeweld infrastructuur kan bijvoorbeeld plaatsvinden vanwege tot het falen van een kerncentrale heeft geleid, is hier technisch falen (door complexiteit in het systeem), maar een extreem voorbeeld van. Een variant hierop is ook als gevolg van een cyberaanval (als systemen

Geïntegreerde risicoanalyse | 37 worden gehackt). Ook is er een sterke koppeling tussen een geëigend middel. De technische ontwikkelingen in deze twee thema’s, voornamelijk vanwege de vergaande het cyber- en informatiedomein maken deze manier van digitalisering van de samenleving. Het is duidelijk dat de ondermijning en beïnvloeding erg toegankelijk. Daarbij vitale infrastructuur verstoord kan raken via een digitale geldt dat hybride activiteiten door de initiërende actor weg (cyberaanval of technische verstoring van digitale moeilijk onder controle te houden zijn. Ze kunnen tot systemen). Verstoring van vitale infrastructuur kan steeds verder escalerende negatieve ontwikkelingen anderzijds een versterkend effect hebben op risico’s in leiden, zoals toenemende polarisatie of extremisme. het cyberdomein.

Polarisatie en extremisme zijn op zichzelf ook voedings Complexiteit, verwevenheid en digitalisering van vitale bodem voor (een deel van) de andere risico’s en dreigininfrastructuur kan aanvullende risico’s met zich meegen die tot uiting kunnen komen als gevolg van moedbrengen. Omdat vitale infrastructuren onderling willig handelen. Incidenten kunnen zowel door statelijke afhankelijk zijn, kan het (technisch) falen van één als door niet-statelijke actoren worden veroorzaakt. Het onderdeel leiden tot diverse keteneffecten. De gevolgen betreft in ieder geval de risicocategorieën die vallen binnen deze complexer wordende systemen kunnen onder de thema’s Gewelddadig extremisme en terroonvoorzien zijn. Daardoor is het ook niet zondermeer risme, Ondermijning democratische rechtsstaat en open vooraf in te schatten hoe je het beste kunt ingrijpen samenleving; en Bedreigingen internationale vrede en wanneer er een afwijking wordt gesignaleerd. veiligheid. De impact slaat vooral neer op de democrati Het gevaar bestaat dat ingrijpen de impact vergroot. sche rechtstaat en daarin gedeelde waarden, tast de

Verdere digitalisering van vitale infrastructuur brengt Internationale rechtsorde aan of raakt onze Territoriale eveneens risico’s met zich mee, denk aan gevoeligheid veiligheid (in de vorm van de internationale positie en voor digitale sabotage en cyberspionage. Hierbij is het het bondgenootschappelijke grondgebied). ook van belang het aspect van de Economische veiligheid te benoemen. Er zijn toenemende zorgen over de Vanuit ‘moedwillige risico’s’ is er een duidelijk raakvlak mate van afhankelijkheid van buitenlandse (toe) met de hiervoor beschreven thema’s Verstoring vitale leveranciers voor hard- en software die op kritieke infrastructuur en Cyberdreigingen. Zo kunnen extremisplaatsen in onze infrastructuur worden gebruikt. ten en terroristen zich als doel stellen om de vitale

infrastructuur plat te leggen als onderdeel van hun Wanneer we bovenstaande koppelen aan cyberveiligheid (ondermijnende) activiteiten. Qua cyberdreiging gaat het en de risico’s van hybride conflictvoering, komen er nog binnen deze categorie om het gebruik van cyber als meer aspecten naar voren. Als een actor de intentie middel. Extremisten en terroristen zijn bijvoorbeeld erg heeft om de nationale veiligheid aan te tasten, kan cyber actief in het cyberdomein. Ze gebruiken de digitale weg een middel zijn om via sabotage, criminele activiteiten, om met elkaar te communiceren en hun haat zaaiende spionage of desinformatie activiteiten de samenleving te en ondemocratische boodschappen te verspreiden. ontwrichten. Omdat het lastig is de veroorzakers te Bovendien kunnen zij een cyberaanval als weapon of achterhalen en dat ook te bewijzen (attributie), is de choice kiezen en daar al dan niet fysieke en/of economidrempel om dit middel in te zetten gering. Hoewel ook sche schade mee aanrichten. een cyberaanval reden kan zijn om artikel 5 van de NAVO in werking te stellen, is de afschrikwekkende werking Toenemende polarisatie binnen de samenleving kan de hiervan beperkt. Hierbij geldt bovendien dat niet alleen open samenleving ondermijnen en is tegelijkertijd een een gerichte actie op Nederland, maar ook cyberacties voedingsbodem voor zowel niet-gewelddadige als elders in de wereld in de Nederlandse samenleving gewelddadige extremisme en eventueel terrorisme. (willekeurige) neveneffecten (collateral damage) Eerder werd al genoemd dat verschillende (niet-) hebben. statelijke actoren hierop kunnen inspelen, al dan niet

aan de hand van hybride operaties. Ontwikkelingen die polarisatie in de hand werken zijn een internationaal

5.3 Risico’s met een moedwillig karakter fenomeen, het geldt niet alleen binnen Nederland.

Daaraan gekoppeld is het ontstaan van anti-overheids Veel (andere) risico’s kunnen in hybride operaties sentiment. In de analyse komt dit voornamelijk sterk worden uitgebuit, vooral wanneer er al een crisis aan de terug binnen de risicocategorie niet-gewelddadig gang is. Hybride operaties maken vaak handig gebruik extremisme. Anti-overheidsextremisme heeft ook van maatschappelijke onderwerpen of crises, bijvoorbetrekking op de EU en andere (internationale) institubeeld een maatschappelijk debat, verkiezingen, EU ties. Bepaalde beslissingen en ontwikkelingen aldaar spanningen, economische ontwikkelingen. kunnen invloed hebben op de (mate van) activiteiten

Desinformatie-operaties in het cyberdomein zijn daarbij van extremisten. Andersom kunnen grootschalige acties

38 | Geïntegreerde risicoanalyse van extremisten en terroristen de internationale vrede zou nemen. Dit geldt ook in een situatie waar de NAVO en veiligheid in gevaar brengen en leiden tot reacties op of de EU-lidstaten via kortdurende operaties worden internationaal (politiek) niveau. uitgedaagd door een buitenlandse actor.

Ook zijn verschillende verbanden te noemen tussen de Als we verder ingaan op de nexus internationaal en risico’s en dreigingen die tot uiting kunnen komen in nationaal, komen de spanningen tussen grootmachten incidenten die moedwillig tot stand zijn komen. naar voren, bijvoorbeeld rondom de Zuid-Chinese Zee. De eerste betreft de relatie van ondermijning van de Internationale, politieke en economische spanningen rechtstaat en internationale ontwikkelingen waarbij de (bijvoorbeeld via een escalerend handelsconflict tussen spanningen tussen grootmachten en binnen veiligheidsde VS en China, waarbij ook de EU inclusief Nederland arrangementen oplopen. In de (internationale) machtsbetrokken raakt) kunnen de nationale veiligheid (via competitie worden middelen ingezet die de soevereinionze economie en de Internationale rechtsorde) raken. teit en machtspositie van staten ondermijnen. Dit uit Een andere uiting van de internationale spanningen zich bijvoorbeeld in ‘lange arm activiteiten’ of hybride betreft de druk op de non-proliferatie afspraken over operaties, wat (op termijn) tot (oplopende) spanningen wapensystemen. tussen bevolkingsgroepen kan leiden. Recente analyses benadrukken de (digitale) dreiging vanuit statelijke Hoewel financieel-economische bedreigingen voornaactoren. Deze dreiging richt zich op het ondermijnen en melijk impact hebben op de economie (kosten en ontwrichten van de democratische samenleving, op het vitaliteit), is er ook hier een koppeling te maken met het verwerven van strategische informatie via spionage en thema Bedreigingen internationale vrede en veiligheid. verstoring, of zelfs op sabotage van vitale systemen. Vanwege het internationale karakter van de financieel Bovendien geldt dat belangen van de individuele landen economische bedreigingen zullen uitingen van internati(en de normen en waarden waarop hun samenleving onale spanningen (bijvoorbeeld een escalerende gestoeld is) steeds belangrijker worden geacht. Mede handelsoorlog of spanningen binnen de EU) zowel hierdoor komt multilaterale, institutionele samenwergevolgen hebben voor de financieel-economische king onder druk te staan. risico’s als voor de risico’s gerelateerd aan het thema

Internationale vrede en veiligheid. Verstoring van het wereldhandelssysteem kan bijvoorbeeld zijn weerslag

5.4 Interne en externe veiligheid hebben op de internationale vrede en veiligheid, zeker

als daarvoor opgerichte conflictbeslechtingmechanis Vanuit de nexus interne en externe veiligheid komt in men niet gebruikt of gerespecteerd worden. Andersom deze geïntegreerde risicoanalyse de koppeling van cyber geldt dat staten onder het mom van ‘nationale veiligen hybride conflictvoering duidelijk naar voren. heid’ protectionisme bedrijven en belemmerende

Dit wordt nog versterkt bij een militaire dreiging die handelsmaatregelen afkondigen. In het geval van uitloopt op een militair conflict, waar Nederland bij oplopende spanningen zijn handelsmaatregelen ook betrokken zou raken. Dit kan als er een militair conflict frequent gebruikte ‘pressiemiddelen’. Dat vormt tevens optreedt tussen een NAVO-lidstaat en een statelijke een bedreiging voor het (mondiaal) financieel-econoactor. Via artikel 5 van de NAVO zijn dan ook de overige misch bestel.

NAVO-lidstaten betrokken. In een dergelijk geval zullen naast militaire inzet ook andere hybride instrumenten,

waaronder cybermiddelen, ingezet worden. Een span 5.5 Beschouwing

nende situatie kan zich zelfs voordoen wanneer artikel 5 nog niet in werking is gesteld, maar er wel sprake is van De hoofdstukken 3 (impact op veiligheidsbelangen) en 4 internationaal oplopende escalatie waardoor artikel 5 (waarschijnlijkheid van optreden) vormen tezamen een zou kunnen worden ingeroepen. Het is denkbaar dat risicobeoordeling van de grootste risico’s van verschil Nederland als transitland voor andere NAVO-eenheden lende rampen, crises en dreigingen met een mogelijk in een dergelijk geval al vroegtijdig als belangrijk (cyber) ontwrichtend effect op onze samenleving. Hoewel target wordt beschouwd. cascade-effecten hierin op hoofdlijnen wordt meegenomen,

in het bijzonder causale gevolgen indien een risico Internationale spanningen zorgen er ook voor dat daadwerkelijk optreedt, volgt uit de tekst in dit hoofdinterne spanningen ontstaan en tegenstellingen kunnen stuk dat er ook sterke relaties en dwarsverbanden worden versterkt binnen de veiligheidsarrangementen tussen verschillende risico’s bestaan. Dat betekent dat als de NAVO en, gezien de instabiliteit rondom Europa, veranderingen in dreigingen op één vlak ook gevolgen de EU. Mocht bijvoorbeeld echt een artikel 5 situatie kunnen hebben op een ander vlak. Voor sommige ontstaan, werpt dat de vraag op welk acties de NAVO dreigingen die in de risicobeoordeling afzonderlijk zijn

Geïntegreerde risicoanalyse | 39 beschouwd, geldt dat zij tevens het begin zijn van het materialiseren van andere risico’s. In het bijzonder cyberafhankelijkheden en vitale infrastructuur komen in vrijwel elk scenario op één of andere manier terug. Ook hybride operaties bevatten aspecten die invloed of een versterkend effect kunnen hebben op vrijwel alle andere risico’s. Oplopende internationale spanningen spelen hierbij (op de achtergrond) een belangrijke rol.

40 | Geïntegreerde risicoanalyse

6 Conclusie

Het Analistennetwerk Nationale Veiligheid (ANV) heeft gekeken. Om de impact van de risico’s te duiden zijn de in opdracht van de NCTV deze geïntegreerde risicoanalyse zes nationale veiligheidsbelangen met de verschillende uitgevoerd om de grootste risico’s voor de Nederlandse criteria gebruikt. Aanvullend op de impact en waarnationale veiligheid in de komende vijf jaar inzichtelijk te schijnlijkheid zijn relevante relaties en dwarsverbanden maken. De resultaten vormen input voor de ontwikketussen de risico’s onderling in ogenschouw genomen. ling van de Nationale Veiligheidsstrategie (NVS).

Bij het in kaart brengen van de risico’s is zowel naar de kans van optreden (de waarschijnlijkheid) als naar de mogelijke gevolgen (de impact) van een bepaald risico

Tabel 8. Overzicht van de risico’s met de grootste impact per veiligheidsbelang

Territoriaal Fysiek Economie Ecologie Sociale en Internationale politieke rechtsorde

stabiliteit

• • 

  Overstromingen • Overstromingen • Overstromingen • Overstromingen • Overstromingen • Militaire dreiging

• • 

  Stralingsongeval • Zwaar ongeval • Stralingsongeval • Natuurbranden • Verstoring van vitale • CBRN proliferatie

• • 

  Digitale sabotage (stralingsongeval, • Verstoring van vitale infrastructuur • Ongewenste

• • 

  Cyberspionage chemisch incident, infrastructuur • Infectieziekten buitenlandse

• • 

  Ongewenste transportongeval) • Destabilisatie humaan beïnvloeding

buitenlandse • Infectieziekte financieel systeem (grieppandemie) (Hybride operaties)

beïnvloeding (grieppandemie, • Handelskrimp/ • Criminele • Instabiliteit rondom

(Hybride operaties) vogelgriep) verstoring inmenging EU

• • 

  Militaire dreiging • Terrorisme internationale • Cyberspionage • Terrorisme

(NAVO) (grootschalig) handel • Gewelddadig (grootschalig)

• • 

  Spanningen binnen • Verstoring van vitale • Criminele Extremisme • Handelskrimp/

veiligheidsarrangeinfrastructuur inmenging • Niet-gewelddadig verstoring

menten • Extreem weer extremisme internationale

• • 

  Natuurbranden • Enclavevorming handel

  • • 

    Ongewenste • Veiligheidsbuitenlandse

  arrangementen

  inmenging onder druk

  • • 

    Terrorisme

  (grootschalig)

  • • 

    Veiligheidsarrangementen

  onder druk

  • • 

    Ongewenste

  buitenlandse

  beïnvloeding

  (Hybride operaties)

Geïntegreerde risicoanalyse | 41

6.1 Risico’s: impact, waarschijnlijkheid en Tabel 8 geeft een overzicht van de risico’s met de

de combinatie van impact én grootste impact per veiligheidsbelang. Dit betreft een opsomming en is geen rangorde.

waarschijnlijkheid

Het is duidelijk dat de risico’s met de grootste impact Zoals gemeld is in de analyse apart ingegaan op de variëren per belang. Als gekeken wordt naar de risico’s risico’s met de grootste impact op de nationale veiligdie op meerdere belangen grote impact hebben, blijkt heidsbelangen (hoofdstuk 4) en op de risico’s met een dat vooral risico's die fysieke gevolgen hebben de grote mate van waarschijnlijkheid van optreden (hoofdnationale veiligheid in gevaar kunnen brengen. Zo stuk 5). Hieronder worden de resultaten van beiden kort kunnen risico’s als overstromingen of een grieppandebesproken, waarna aanvullend ingegaan wordt op de mie een ontwrichtend effect op onze samenleving combinatie van impact én waarschijnlijkheid. hebben doordat ze meerdere belangen aantasten. Bij

dergelijke rampen zijn er bijvoorbeeld een groot aantal Risico’s met een grote impact op de nationale slachtoffers mogelijk, is een deel van het grondgebied veiligheid voor langere tijd niet beschikbaar, kan er (langere tijd) In de analyse is aangegeven in welke mate de impactcrigebrek aan primaire levensbehoeften ontstaan en zal teria worden geraakt door de verschillende risico’s. Door het dagelijks levens zeer ernstig verstoord raken. de resultaten vanuit de criteria te beschrijven, wordt duidelijk gemaakt welke risico’s een of meer veiligheids Tabel 9 geeft een overzicht (top 8) van de scenario’s die belangen kunnen treffen. de nationale veiligheid het meest kunnen aantasten.

Tabel 9. Scenario’s met de grootste impact op de nationale veiligheid

Risicocategorie Scenario

Overstroming Overstroming - ernstig (zee)

Infectieziekte Grieppandemie - ernstig

Verstoring vitale infrastructuur Keteneffecten elektriciteitsuitval

Handelskrimp/ verstoring internationale handel Schok wereldhandelsysteem

Stralingsongeval Stralingsongeval Nederland

Spanningen binnen veiligheidsarrangementen EU interne spanningen

Overstroming Overstroming (rivier)

Militaire dreiging (NAVO) Annexatie NAVO lidstaat

Tabel 10. Scenario’s met een hoge mate van waarschijnlijkheid

Risicocategorie Scenario

Digitale sabotage Cyber verstoring - collateral damage

Cyberspionage Cyberspionage overheid

Instabiliteit rondom Europa Destabilisatie Noord Afrikaans land

Ongewenste buitenlandse beïnvloeding Hybride operaties Rusland

Ongewenste buitenlandse inmenging Inmenging diasporagemeenschappen (lange arm)

Ondermijnende criminaliteit Ondermijnende enclaves

Bedreigingen van de knooppuntfunctie en de aan- en Blokkade strategische zeestraat afvoerlijnen van Nederland

Dierziekten en zoönose Uitbraak dierziekte (MKZ)

42 | Geïntegreerde risicoanalyse Tabel 11. Risico’s op basis van impact én waarschijnlijkheid

Risicocategorie Scenario

Infectieziekte Grieppandemie - ernstig

Ongewenste buitenlandse beïnvloeding Hybride operaties Rusland

Digitale sabotage Cyber verstoring - collateral damage

Handelskrimp/ verstoring internationale handel Schok wereldhandelsysteem

Enclavevorming/Ondermijnende criminaliteit Ondermijnende enclaves

Ongewenste buitenlandse inmenging Inmenging diasporagemeenschappen (lange arm)

Instabiliteit rondom Europa Destabilisatie Noord Afrikaans land

Extreem weer Extreem weer

Verstoring vitale infrastructuur Verstoring elektriciteitsvoorziening

Risico’s met een hoge waarschijnlijkheid 6.2 Relaties en dwarsverbanden

Zoals uit hoofdstuk 4 volgt, is een belangrijke constatering dat de risico’s met de hoogste impact een (zeer) lage Naast de risico’s naar impact en waarschijnlijkheid waarschijnlijkheid hebben. Een grieppandemie vormt spelen ook onderlinge relaties tussen risico’s een hierop een uitzondering, omdat een ernstige variant belangrijke rol bij het in kaart brengen van maatschappij zowel waarschijnlijk is als een grote impact op de ontwrichtende gevaren. nationale veiligheid kan hebben.

De belangrijkste relaties en dwarsverbanden tussen de Tabel 10 geeft een overzicht (top 8) van de scenario’s risico’s zijn bekeken om meer inzicht in samenhang met een relatief hoge waarschijnlijkheid van optreden. tussen de verschillende de risico’s te krijgen. De conclusie

is dat vooral de vitale infrastructuur, cyberdreigin De risico’s met een hoge mate van waarschijnlijkheid gen en hybride operaties aspecten bevatten die invloed zijn vooral te vinden rondom ‘moedwillige’ risico’s: of een versterkend effect kunnen hebben op vrijwel alle cyberdreigingen, ondermijning, ongewenste inmenging andere risico’s. Verstoring van vitale infrastructuur kan en beïnvloeding vanuit het buitenland. Ook risico’s die bijvoorbeeld een versterkend effect hebben bij risico’s gekoppeld zijn aan internationale ontwikkelingen die zoals overstromingen of zware ongevallen. Andersom onze nationale veiligheid kunnen raken, zoals instabilikan natuurgeweld of bijvoorbeeld een cyberaanval, ook teit rondom Europa of economische verstoring in het een verstoring van vitale infrastructuur teweeg brengen. wereldhandelssysteem, hebben een hoge kans van Er is dan ook een sterke verwevenheid tussen de risico’s optreden. Deze risico’s raken vooral de veiligheidsbelanvan vitale infrastructuur en andere risico’s. Bovendien gen die gekoppeld zijn aan de democratische rechtsstaat zijn vitale processen in toenemende mate afhankelijk en de wijze waarop dit is ingericht en de Internationale van elkaar en met elkaar verweven, waarbij geldt dat rechtsorde. netwerken steeds complexer worden. Dat houdt onder

meer in dat het niet altijd duidelijk is welke keteneffec Risico’s: combinatie van impact én waarschijnlijkheid ten waar zullen optreden bij een verstoring. Daarbij

Om iets te kunnen zeggen over de grootste risico’s voor brengt de digitalisering kwetsbaarheden en afhankelijkonze nationale veiligheid, moeten beide aspecten, heden met zich mee. Denk daarbij aan de risico’s van impact én waarschijnlijkheid, in ogenschouw worden digitale sabotage, infiltratie en (cyber)spionage. genomen. Vanuit de analyses vormen de scenario’s in tabel 11 de scenario’s met het hoogste risico’s vanuit de Cyber kan als middel voor sabotage, criminaliteit of combinatie van impact en waarschijnlijkheid. spionage worden ingezet. Daarnaast komt uit de analyse

het gebruik van cyber binnen hybride operaties naar voren. Via hybride operaties kan gebruik worden gemaakt van maatschappelijke onderwerpen (zoals rondom een maatschappelijk debat, verkiezingen of spanningen in de EU) om zo de samenleving te beïnvloeden en te ondermijnen. Uit de analyse volgt dat (heime

Geïntegreerde risicoanalyse | 43 lijke) inmengings- en beïnvloedingsactiviteiten van - Waarschijnlijkheid. Moedwillige risico’s gekoppeld aan buitenlandse overheden (via hybride operaties) plaatscyberveiligheid, ondermijning van de democratische vinden en de democratische rechtstaat ernstig kunnen rechtstaat en internationale vrede en veiligheid vragen aantasten. Daarnaast werken de oplopende internatioom aandacht. De waarschijnlijkheid van optreden is nale spanningen door op meerdere risicocategorieën groot, soms zijn er zelfs tekenen zijn dat ontwikkelinwaardoor de nationale veiligheid getroffen kan worden. gen al gaande zijn, al is de impact kleiner dan die van Hieruit blijkt de sterke verbinding tussen de interne en de hiervoor genoemde risico’s met voornamelijk externe veiligheid, wat vooral tot uiting komt in het fysieke gevolgen. Middelen worden ingezet om in te thema Internationale Vrede en Veiligheid. spelen op de stabiliteit van onze samenleving en deze

te ondermijnen. Daarnaast zorgen huidige internationale ontwikkelingen dat de veiligheids arrangementen,

6.3 Grootste risico’s voor de nationale zoals de NAVO en de EU, onder druk komen, zowel van

veiligheid buitenaf als van binnenuit.

De vraag naar de grootste risico’s voor de nationale - Dwarsverbanden. Cyberdreigingen, hybride operaties en veiligheid de komende vijf jaar, kan op verschillende de toenemende digitalisering en complexiteit van manieren worden beantwoord, afhankelijk van waaraan vitale infrastructuur beïnvloeden andere risico’s en het meest belang wordt gehecht. Op basis van deze kunnen daarom een versterkend effect hebben op geïntegreerde risicoanalyse kan in ieder geval het dreigingen voor de nationale veiligheid. volgende worden gesteld:

• - 

  Combinatie van impact én waarschijnlijkheid. Op basis van - Impact. Risico's die zich voornamelijk fysiek materialide resultaten is een overzicht gemaakt van risico’s die

seren, zoals een overstroming, hebben een zeer grote zowel een hoge impact als een hoge waarschijnlijkheid impact op verschillende veiligheidsbelangen en dus op hebben. In figuur 3 op de volgende pagina wordt de de nationale veiligheid. Deze risico’s hebben vooral top 9 risico’s op basis van impactscore en hoge effect op Fysieke veiligheid (doden en gewonden), waarschijnlijkheid schematisch weergegeven en kort dagelijkse verstoring van de maatschappij en econotoegelicht. De dreigingen die de meeste dwarsverbanmische kosten. Hierbij is er een duidelijke koppeling den met andere risico’s hebben, komen hier ook met verstoring van vitale infrastructuur. De waar(gedeeltelijk) in terug. schijnlijkheid van dergelijke grootschalige fysieke rampen is laag.

44 | Geïntegreerde risicoanalyse Figuur 3 Schematisch overzicht top 9 risico's op basis van impact en waarschijnlijkheid

Verstoring vitale infrastructuur Digitale sabotage Infectieziekten humaan

Sommige processen zijn zo vitaal voor het Bij moedwillige aantasting van de digitale De kans van optreden van een milde of functioneren van onze samenleving dat ruimte wordt cyber als middel ingezet. Denk ernstige grieppandemie is gelijk (‘waareen verstoring de maatschappij ernstig aan cyberspionage of aan digitale sabotage schijnlijk’) en heeft een hoge impact op ontwricht. Deze processen samen vormen van essentiële systemen. meerdere impactcriteria. de Nederlandse vitale infrastructuur. Het scenario betreft een buitenlandse hackers Het ernstige grieppandemie scenario betreft een Scenario: In grote delen van Europa (waaronder groep die een hack uitvoert op een administratieworst case scenario waarbij miljoenen besmet heel Nederland) valt door een grote frequentiesoftware leverancier uit India. Enkele organisaties raken. Er vallen meer dan 10.000 doden en er is daling de stroom uit. Het duurt 24 uur voordat en bedrijven die de software gebruiken en actief een zeer groot aantal (40-50.000) ziekenhuishet net weer is ‘opgebouwd’. zijn in Nederland worden als ‘collateral damage’ opnames. Dat leidt tot druk op de medische getroffen. sector en het groot aantal zieken leidt tot verstoring van het dagelijks leven.

Extreem weer

Extreem weer kent verschillende verschijningsvormen,

zoals ijzel, hagel, sneeuw Ondermijning door niet-statelijke stormen of zeer zware stormen. Weersactoren (enclavevorming)

extremen zullen in de toekomst vaker

voorkomen als gevolg van klimaatveran Zowel extremistische als criminele dering. groeperingen kunnen trachten een eigen

'no go area‘ tot stand te brengen.

Voor de uitwerking is gekozen voor een ‘worst Bestuurders en politici die hun ruimte en

case’ scenario: door hevige sneeuwval is een deel

van de Randstad enkele dagen afgesloten. Risicocategorieën met

invloed trachten in te perken, kunnen te

hoge impact en maken krijgen met intimidatie en bedreigingen.

waarschijnlijkheid

In de beoordeling is uitgegaan van een scenario (+ een verschijningsvorm) waarin radicale moslimgroeperingen proberen

Handelskrimp eigen parallelle samenlevingen af te dwingen in combinatie met een scenario waarbij ondermijnende

criminele enclavevorming plaatsvindt. Bij een handelskrimp of verstoring van de internationale handel wordt de economie zeer ernstig aangetast.

Voor de uitwerking is gekozen voor twee varianten van een schok in het wereldhandelssysteem. Het gaat om een scenario van krimp waarbij in de ene variant herstel na 1 jaar optreedt en in de worst case variant het herstel

pas na 5 jaar is. Ongewenste buitenlandse inmenging (lange arm activiteiten)

Ongewenste buitenlandse

beïnvloeding (o.a. hybride operaties) Door ‘lange arm activiteiten’ trachten

buitenlandse mogendheden met diasporagemeenschappen in Nederland zich via

Instabiliteit rondom Europa Er is een constante internationale competitie gaande waarbij heimelijke hybride intimidatie, chantage en heimelijke

beïnvloedingsactiviteiten in te mengen en

Europa wordt geconfronteerd met een operaties steeds vaker worden toegepast. deze gemeenschappen te controleren.

‘ring’ van toenemende instabiliteit en Kwetsbaarheden in het maatschappelijke

conflict rondom Europa, waarbij de kans en politieke domein worden daarbij In het scenario is uitgegaan van een buitenlandop een nieuw conflict aanwezig blijft. uitgebuit. se overheid met een grote diaspora gemeenschap

in Nederland die een controlemechanisme

Er zijn meerdere kandidaten die op vergelijkbare Scenario: Na twee grote cyberhacks zijn instelt. De Nederlandse overheid is niet in staat wijze voor een crisis kunnen zorgen. Nederlanders erg bezorgd over de cyberveiligheid. er iets aan te doen . In de uitwerking van het scenario is de Het vertrouwen in de Nederlandse overheid heeft destabilisatie van een Noord Afrikaans land als een flinke deuk opgelopen. Rusland wakkert op voorbeeld genomen. sociale media de onvrede en onrust extra aan.

Geïntegreerde risicoanalyse | 45

7 Literatuuroverzicht

ANV (2016). Nationaal Veiligheidsprofiel 2016.

Bilthoven: Analistennetwerk Nationale Veiligheid.

ANV (2018). Horizonscan Nationale Veiligheid 2018.

Bilthoven: Analistennetwerk Nationale Veiligheid.

ANV (2019). Notitie ‘Internationale Rechtsorde als zesde belang’. Analistennetwerk Nationale Veiligheid.

ANV (2019). Leidraad risicobeoordeling Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid. Analistennetwerk

Nationale Veiligheid.

Overzicht Themarapportages

(met daarin overige referenties)

• • 

  Themarapportage Bedreigingen gezondheid en milieu

• • 

  Themarapportage Cyberdreigingen

• • 

  Themarapportage Financieel-economische bedreigingen

• • 

  Themarapportage Gewelddadig extremisme en terrorisme

• • 

  Themarapportage Internationale vrede en veiligheid

• • 

  Themarapportage Natuurrampen

• • 

  Themarapportage Ondermijning van de democratische rechtsstaat en open samenleving

• • 

  Themarapportage Verstoring Vitale Infrastructuur

• • 

  Themarapportage Zware ongevallen

46 | Geïntegreerde risicoanalyse

Bijlage Analistennetwerk

Nationale Veiligheid

Het Analistennetwerk Nationale Veiligheid (ANV) is een van de Nationale Veiligheid. Op deze wijze is de All kennisnetwerk dat in 2010 is opgericht. Sindsdien heeft Hazard benadering gegarandeerd en is de eenheid in het ANV de jaarlijkse Nationale Risicobeoordeling methodologie en overkoepelende analyses geborgd. opgesteld en andere analysestudies op het gebied van nationale veiligheid verricht, in opdracht van het De zes instellingen in de kern, verenigd in de Taakgroep, ministerie van Veiligheid en Justitie namens de toenmadragen gezamenlijk de verantwoordelijkheid voor de lige Stuurgroep Nationale Veiligheid (SNV). In 2016 heeft inhoudelijke kwaliteit van de producten van het ANV. het ANV het Nationaal Veiligheidsprofiel (NVP) opgesteld. Specifieke, aanvullende expertise wordt geleverd door

de andere organisaties in het netwerk. De organisaties in Het ANV bestaat uit een vaste kern van zes organisaties de kern en de ring stellen experts en analisten ter en daaromheen een netwerk (de Ring) van organisaties beschikking, die in (in samenstelling steeds wisselende) zoals kennisinstellingen, overheidsdiensten, veiligheidswerkgroepen inhoudelijke activiteiten uitvoeren. Een regio’s, (vitale) bedrijven en onderzoeksbureaus die ondersteunend secretariaat (het ANV secretariaat) afhankelijk van de kennisvraag worden ingeschakeld bij bestaande uit een algemeen secretaris en projectonderde productie van de studies. De vaste kern wordt steuning, draagt zorg voor de processturing, voortgevormd door: gangsbewaking en ondersteuning van het tot stand

• • 

  Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu brengen van de producten. Het ANV secretariaat is het

(RIVM) vaste aanspreekpunt voor de opdrachtgever. Het ANV • Het Wetenschappelijk Onderzoek- en secretariaat is gevestigd bij het RIVM.

Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Veiligheid en Justitie De werkgroep methodiek is in 2007 opgericht. Deze

• • 

  De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) werkgroep heeft de meetlat ontwikkeld en onderhou•

 De Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurden. Bij de productie van de geïntegreerde risicoanalyse wetenschappelijk onderzoek TNO zijn werkgroepleden betrokken bij de ontwikkeling van

• • 

  De Stichting Nederlands Instituut voor Internationale enkele nieuwe criteria en de begeleiding van

Betrekkingen ‘Clingendael’ expertsessies. • Het Institute of Social Studies (ISS) van de Erasmus

Universiteit Rotterdam De organisatiestructuur van het Analistennetwerk Nationale Veiligheid is schematisch weergegeven in de

Deze organisaties beschikken over brede, multidisciplivolgende figuur. naire expertise en bestrijken gezamenlijk het werkveld

Geïntegreerde risicoanalyse | 47 Figuur 4 De organisatiestructuur van het Analistennetwerk Nationale Veiligheid

Analistennetwerk Nationale Veiligheid

Veiligheidsregio’s

Nat. politie

AIVD DCMR IFV

BZK KNMI DNS

EZK

VWS Forum HCSS

Defensie Secr. RIVM Stuurgroep, proces RIVM AIVD

BuZa NFI

AZ Projectgroep TNO

PBL

Financiën NVS Taakgroep inhoud (consortium) Impact

SZW WODC CTC

I&W

J&V, NCTV Clingendael

VNO-NCW ISS/Erasmus

Industrie NVWA

OCW Werkgroep SEO

Methodiek Verweij-Jonker Ecorys ……..

Rijkswaterstaat

HKV/

Lijn in water Universiteiten

48 | Geïntegreerde risicoanalyse

Analistennetwerk Nationale Veiligheid

ir. L. Gooijer (editor)

Dit is een uitgave van:

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuur-wetenschappelijk onderzoek (TNO) Stichting Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ Erasmus Universiteit Rotterdam, Institute of Social Studies (ISS)

Maart 2019

011195