Ontwerp Havennota 2020-2030. Agenda voor krachtige havens in een duurzame en digitale economie (bijlage bij 31409,nr.274) - Hoofdinhoud

Officiële titel	Ontwerp Havennota 2020-2030. Agenda voor krachtige havens in een duurzame en digitale economie (bijlage bij 31409,nr.274)
Document­datum	30-03-2020
Publicatie­datum	08-04-2020
Nummer	2020D12135
Kenmerk	31409, nr. 274
Externe link	origineel bericht
Originele document in PDF

Ontwerp Havennota 2020-2030

Agenda voor krachtige havens in een duurzame en digitale economie

De voorliggende Havennota is een ontwerp. Op basis van zienswijzen van de Tweede Kamer en eventuele actuele ontwikkelingen zal de ontwerp Havennota medio zomer 2020 definitief worden vastgesteld.

2 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Inhoud

1 Krachtige havens in een duurzame en digitale economie 5

1.1 Zeehavens, binnenhavens en achterlandverbindingen zijn belangrijk voor de economie 5

1.2 Maar de positie van de Nederlandse havens staat onder druk 6

1.3 Havennota agendeert kansen en opgaven voor de havens van de toekomst 6

1.4 Totstandkoming: participatie proces en onderzoeken 7

2 Rolverdeling en inzet Rijksoverheid en andere partijen 8

2.1 Rol en inzet Rijksoverheid 8

2.2 Rol havenbeheerders, provincie en gemeente 9

2.3 Rol en inzet voor Caribisch Nederland 10

3 Uitdagingen voor de toekomst: trends en ontwikkelingen 12

3.1 Ontwikkelingen hebben effect op verschillende havenfuncties 12

3.2 Belangrijkste ontwikkelingen, verwachte effecten en strategische inzet havenbeheerders 12

4 Visie IenW op trends en ontwikkelingen 16

4.1 De verschillende ontwikkelingen leiden tot veel uitdagingen, maar ook kansen 16

4.2 Governance en samenwerking havens 18

5 (Zee)havens en achterland in transitie: inzet op acht integrale thema’s 20

5.1 Bereikbaarheid en logistiek 20

5.2 Veiligheid 26

5.3 Digitalisering 27

5.4 Economie en innovatie 28

5.5 Europa en internationaal 30

5.6 Verduurzaming 32

5.7 Ruimtelijke omgeving 36

5.8 Arbeidsmarkt 38

Karakteristieken havengebieden en agenderende inzet 39

Cluster Rotterdam en Moerdijk 40

Cluster Amsterdam Noordzeekanaalgebied 42

Cluster Zeeland/Scheldebekken 44

Cluster Groningen/Eemsmond 46

Nederlandse binnenhavens 48

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 3 4 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

in een duurzame en digitale economie

1.1 Zeehavens, binnenhavens en Mondiaal staat Rotterdam op de tiende plaats, waarbij

achterlandverbindingen zijn de top tien van wereldhavens verder vooral bestaat uit Chinese zeehavens. 3

belangrijk voor de economie

De Havenmonitor (cijfers 2017, uitgebracht in november

De Nederlandse zeehavens met het logistieke netwerk van 2018) noteert in de zeehavengebieden Rijn- en Maasmond, binnenhavens en achterlandverbindingen over weg, water Noordzeekanaalgebied, Scheldebekken en de Noordelijke en spoor zijn belangrijk voor Nederland als handelsland zeehavens bijna 350.000 werkzame personen, een aandeel en als vestigingsplaats voor bedrijven. De gunstige ligging van 3,8% in de nationale economie. Meer dan de helft van in een natuurlijke delta geeft de zeehavens een unieke deze werkgelegenheid is direct aan de zeehavens gerelateerd positie die Nederland verbindt met Europa en de wereld. (185.000 werkzame personen). De directe toegevoegde waarde In de havens komen import- en exportstromen samen van de zeehavens heeft een omvang van € 27,9 miljard. en vinden industriële activiteiten plaats. Dit draagt bij aan Samen met de indirecte toegevoegde waarde is de totale de voedsel- en energievoorziening in ons land, zorgt voor toegevoegde waarde ruim € 42 miljard, wat gelijk staat aan economische activiteit en biedt werkgelegenheid. Volgens een aandeel van 5,8% in de Nederlandse economie. 4 het World Economic Forum staat Nederland voor het zesde jaar op rij in de top wat betreft infrastructuur: in 2019 Naast directe en indirecte effecten hebben de zeehavens op een mondiale tweede plaats, na Singapore. 1 Daarmee ook zogenoemde voorwaartse effecten als gevolg van hebben de Nederlandse havens een goede uitgangspositie, activiteiten in andere delen van Nederland die voortkomen ook richting de toekomst. uit de aanwezigheid van de zeehavens. De Erasmus

Universiteit heeft hier in opdracht van het Havenbedrijf

De gezamenlijke aan- en afvoer van goederen in en uit de Rotterdam onderzoek naar gedaan. Deze zogenoemde

Nederlandse zeehavens bereikte in 2018 een recordniveau voorwaartse effecten van mainport Rotterdam zijn indicatief van bijna 605 miljoen ton, een stijging van ruim 1,5 procent en kunnen samen met de overige economische effecten ten opzichte van de aan- en afvoer in 2017. 2 Afgemeten naar oplopen tot in totaal 6,2 procent van het bruto binnenlands op- en overslag is de mainport Rotterdam de grootste product en 385.000 banen. 5 zeehaven van Europa en staat de Amsterdamse haven/het

Noordzeekanaalgebied in de Hamburg-Le Havre range op een vierde plaats, na de havens van Antwerpen en Hamburg.

1 World Economic Forum (2019). The Global Competitiveness

Report 2019. http://www3.weforum.org/docs/WEF_ 3 Havenbedrijf Rotterdam (2018). Feiten en cijfers. TheGlobalCompetitivenessReport2019.pdf https://www.portofrotterdam.com/nl/onze-haven/feiten-en-cijfers

2 Centraal Bureau voor de Statistiek (2019). Goederenoverslag 4 Erasmus UPT (2018). Havenmonitor 2017. https://havenmonitor.nl/ Nederlandse zeehavens op recordhoogte. onewebmedia/Havenmonitor%202017%20Final.pdf

https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/27/ 5 Erasmus UPT (2018). Het Rotterdam Effect. https://www.eur.nl/upt/ goederenoverslag-nederlandse-zeehavens-op-recordhoogte media/2018-12-rapportrotterdameffectpdf

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 5

De zeehavens staan in nauwe verbinding met ongeveer 1.3 Havennota agendeert kansen

250 binnenhavens. Een groot aantal daarvan is belangrijk

als regionaal economisch knooppunt. De Binnenhavenen opgaven voor de havens

monitor 2019 (cijfers 2018) komt uit op een directe van de toekomst

toegevoegde waarde van de binnenhavens in Nederland van € 7,7 miljard. Samen met de indirecte toegevoegde Met deze Havennota zet het Ministerie van Infrastructuur waarde bedraagt de totale toegevoegde waarde € 12,8 en Waterstaat (IenW) in op een integrale visie en aanpak miljard. De directe werkgelegenheid in de Nederlandse voor de (middellange termijn) toekomst van de Nederlandse binnenhavens is berekend op circa 65.000 personen. 6 havens en de mainport Rotterdam. Rijksoverheid en maritieme sector werken met de Nederlandse Maritieme Strategie 2015-2025 al aan het versterken van de Nederlandse

1.2 Maar de positie van maritieme cluster. 7 Het bijbehorende Werkprogramma

de Nederlandse havens Zeehavens 2018 -2021 bevat gezamenlijke en korte termijn acties van Rijksoverheid, havenbeheerders en havenstaat

onder druk bedrijfsleven. 8 Dit is een horizontale aanpak waarin

verschillende sectoren binnen de maritieme cluster een De wereld om ons heen verandert snel. De geschiedenis laat plaats hebben, zoals de natte waterbouw, marine, visserij, zien dat de opkomst of ondergang van een haven in relatief zee- en binnenvaart en ook de zeehavens. Het Ministerie korte tijd kan plaatsvinden. Bereikbaarheid en door de van IenW is het coördinerend departement voor de markt gedreven locatiekeuzes voor de op- en overslag van uitvoering. Tegelijkertijd werkt IenW met onder andere goederen of vestiging van bedrijven kunnen bepalend zijn. het Programma Goederencorridors Oost en Zuidoost

Een voorbeeld is de haven van Londen die tot de jaren ’50 en de Goederenvervoeragenda samen met corridorpartijen van de vorige eeuw een belangrijke internationale positie aan sterke achterlandverbindingen voor de havens. 9 had. De komst van het containervervoer en de steeds grotere zeeschepen die de Londense haven moeilijker De Havennota heeft de volgende ambitie: konden bereiken, hebben echter geleid tot verval.

Het zijn niet alleen economische, maar ook geopolitieke,

technologische en maatschappelijke veranderingen Ambitie waardoor de positie van de Nederlandse havens als koploper “ De overheid en de havens willen

in Europa niet langer vanzelfsprekend is. Energietransitie,

toenemende concurrentie, beperkte milieugebruiksruimte er samen voor zorgen dat de

(stikstof, PFAS en andere zeer zorgwekkende stoffen), Nederlandse (zee)havens hun

geluidsnormen en capaciteitsvraagstukken op multimodale

vervoerscorridors kunnen een bedreiging zijn voor de positie leidende en krachtige positie

en het functioneren van de havens en de ontwikkeling van kunnen behouden in de economie

het havenecosysteem. Daartegenover staat dat juist in

de havengebieden veel innovatiekracht en investeringsvan de toekomst die duurzaam,

vermogen beschikbaar is, alsmede de techniek, arbeidskracht digitaal en verbonden is.”

en ruimte om op deze ontwikkelingen in te spelen. Ondanks alle veranderingen hebben de Nederlandse havens de afgelopen jaren een stabiele groei laten zien, ook in crisistijden.

7 Rijksoverheid (2015). De Nederlandse Maritieme Strategie 2015-2025. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/ 2015/01/16/de-nederlandse-maritieme-strategie-2015-2025

8 Rijksoverheid (2018). Rapport Werkprogramma Maritieme Strategie en Zeehavens 2018-2021. https://www.rijksoverheid.nl/ documenten/rapporten/2018/02/22/

rapport-werkprogramma-maritieme-strategie-en-zeehavens 9 Rijksoverheid (2019). Goederenvervoeragenda.

6 Erasmus UPT (2019). Binnenhavenmonitor 2019. https://www.eur.nl/ https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/ upt/media/2020-02-binnenhavenmonitor2019final 2019/07/10/definitieve-goederenvervoeragenda

6 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

De Havennota heeft een tijdshorizon van 2020-2030 Het participatieproces en de onderzoeken hebben en benoemt voor deze periode de kansen, opgaven en bijgedragen aan de totstandkoming van deze Havennota. mogelijke inzet. Het uitgangspunt is dat de havens, (haven) Na een beschrijving van de rol en inzet van de Rijksoverheid bedrijfsleven en overheden hier samen invulling aan geven. en andere partijen (hoofdstuk 2) bespreekt de nota de trends Vanwege de grote onzekerheden heeft de Havennota een die op de havens afkomen (hoofdstuk 3) en de visie van agenderend karakter op verschillende thema’s. Tussentijds IenW op deze ontwikkelingen (hoofdstuk 4). Vervolgens kan worden bijgestuurd om zo actueel en effectief mogelijk benoemt de Havennota de agenderende of beleidsmatige te zijn. De uitvoering van deze Havennota loopt voor inzet (hoofdstuk 5), verdeeld over acht integrale thema’s. de korte termijn via het Werkprogramma Zeehavens onder Op verzoek van de havens is tevens een beschrijving van de Maritieme Strategie. Gezien de overlap en samenhang de karakteristieken van de verschillende havengebieden tussen meerdere beleidsterreinen die in de nota aan bod opgenomen waarin wordt ingegaan op de specifieke komen, wil IenW binnen de Rijksoverheid een coördinerende kansen en uitdagingen van de Nederlandse havenclusters, verantwoordelijkheid voor havens innemen met als doel waaronder de binnenhavens. het borgen en zo mogelijk versterken van de toegevoegde waarde van de havens voor de samenleving. De Havennota biedt het kader om hier op regelmatige basis met interdepartementale afstemming en overleg samen met de havens invulling aan te geven.

1.4 Totstandkoming: participatieproces en onderzoeken

Havens, havenbedrijfsleven, medeoverheden en andere stakeholders hebben hun visies en ideeën op verschillende momenten tijdens het opstellen van deze Havennota ingebracht. Ook zijn enkele onderzoeken uitgevoerd.

Zo heeft het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) op verzoek van IenW een verkennende studie uitgevoerd naar Trends en hun invloed op zeehavens. 10

Onderzoeksbureau Ecorys heeft onderzoek gedaan naar de nut en noodzaak van havensamenwerking als mogelijk middel om publieke belangen (beter) te borgen en havens voor te bereiden op de veranderende toekomst.

Ter uitvoering van het werkprogramma zeehavens heeft

Decisio in opdracht van IenW onderzoek gedaan naar het Level Playing Field tussen West-Europese zeehavens. 11

10 Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2019). Een studie naar trends en hun invloed op zeehavens. https://www.kimnet.nl/publicaties/

rapporten/2019/07/8/trends-en-hun-invloed-op-zeehavens 11 De onderzoeksrapporten zijn gevoegd als bijlage bij de aanbiedingsbrief

aan de Tweede Kamer.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 7

  2 Rolverdeling en inzet

Rijksoverheid en andere partijen

2.1 Rol en inzet Rijksoverheid Het Ministerie van IenW gaat in deze Havennota uit van

vijf havens van nationaal belang die in het Meerjaren Het Ministerie van IenW zet zich in voor een veilig, programma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) bereik baar en leefbaar Nederland en richt zich daarbij prioriteit hebben. 12 Het nationale belang wordt bepaald onder meer op de transities klimaatadaptatie, slimme en op basis van de op- en overslag van goederen en de bijdrage groene mobiliteit en circulaire economie. Het departement aan de nationale economie en werkgelegenheid. Dit zijn heeft deze transities in 2017 als prioritair aangemerkt. Rotterdam, Moerdijk, Amsterdam/Noordzeekanaalgebied, IenW is binnen de Rijksoverheid het verantwoordelijke Groningen (Eemshaven en Delfzijl) en North Sea Port departement voor aanleg, beheer en onderhoud van de (in Nederland: Vlissingen en Terneuzen). De Rijksoverheid maritieme toegang tot de zeehavens en voor de achterlandwil deze havens als een geïntegreerd systeem beschouwen verbindingen over weg, water en spoor voor zover het om hun economische betekenis voor Nederland toekomstde openbaar toegankelijke (hoofd)infrastructuur betreft. gericht te kunnen versterken.

In het Europese en internationale beleid maakt IenW zich sterk voor het borgen van een gelijk speelveld voor zeehavens. Daarnaast spant IenW zich als coördinerend Figuur 1: Havens van nationaal belang departement voor maritieme zaken in voor het goed functioneren van de maritieme cluster, waaronder de zeeen binnenhavens. Ook verschillende andere ministeries hebben hierin een rol, onder andere op het gebied van veiligheid, milieu, economie en klimaat.

Wat betreft uitvoering van beleid zijn, naast Rijkswaterstaat als beheerder van het hoofdwegen- en hoofdvaarwegennet, onder andere ook de Douane, Koninklijke Marechaussee (KMar), Nationale Politie, Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) betrokken. Beleidsmatige verantwoordelijkheid voor deze diensten ligt bij de Ministeries van Financiën (Douane), Justitie en Veiligheid (KMar en Nationale Politie), Infrastructuur en Waterstaat (ILT) en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (NVWA).

12 Rijksoverheid (2019). MIRT overzicht 2020. https://www.mirtoverzicht.nl/mirt-overzicht

8 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

De mainport Rotterdam heeft in het huidige beleid een Rijkshavenmeester op grond van de Scheepvaart verkeerswet. bijzondere positie vanwege de economische omvang en Met offshore en inzet op waterstof is er potentie voor schaalgrootte. Dit houdt in dat projecten voor de mainport verdere ontwikkeling in de Kop van Noord-Holland. Om de Rotterdam voorgaan op investeringen in de andere havens maritieme ontwikkeling in de regio te versterken investeert van nationaal belang in geval er sprake is van een gelijke het kabinet maximaal € 5 miljoen als onderdeel van de derde maatschappelijke score. Mede gelet op het advies tranche Regio Deals. Ten aanzien van Caribisch Nederland “Mainports voorbij” van de Raad voor de Leefomgeving heeft het Rijk een bijzondere verantwoordelijkheid. en Infrastructuur (juli 2016) om de blik op mainports De Rijksinzet wordt in paragraaf 2.3 toegelicht. te verbreden, wil IenW de toekenning van middelen aan de mainport meer dan voorheen in samenhang bezien

met de verdere ontwikkeling van andere belangrijke 2.2 Rol havenbeheerders,

clusters, zoals de Brain- en Greenports en het logistieke

systeem van zee- en binnenhavens. 13 Overige zeehavens provincie en gemeente

zoals Scheveningen, Harlingen en Den Helder zijn wat betreft op- en overslag primair van lokaal of regionaal Ook provincies, gemeenten en havenbeheerders zijn belang. Deze zeehavens krijgen bij investeringen in betrokken bij beleid en uitvoering van maatregelen die bereikbaarheid steun van lokale en regionale overheden raken aan havens. Provincies zorgen voor onder meer en komen daarmee niet direct in aanmerking voor MIRT de regionale ruimtelijke ordening, de implementatie investeringen van het Rijk. Ondanks dat Den Helder geen van het nationale milieubeleid en de provinciale infrahaven van nationaal belang is in de economische zin, gaat structuur. De gemeente is verantwoordelijk voor regulering het hier wel om een Rijkszeehaven van een bijzondere van de havens, op het terrein van vergunningverlening categorie gezien de combinatie van civiele en defensieop basis van milieu- of veiligheidseisen, of toegang belangen. De haven van Den Helder is immers de thuis - tot de markt van havendienstverlening. Ook de lokale haven van de Koninklijke Marine en de Kustwacht. haveninfrastructuur, zoals de lokale wegontsluiting, Defensie is, gezien het Defensiebelang, aangewezen als valt onder de gemeentelijke verantwoordelijkheid voor

zover het geen haveninterne infrastructuur betreft waar de haven beheerders zelf in investeren. De bevoegdheden voor gronduitgifte in zeehavens zijn overgedragen aan de

13 Rli (1 juli 2016). Mainports voorbij. https://www.rli.nl/sites/default/ havenbeheerders. Zoals in de meeste Noordwest-Europese

files/advies_mainports_voorbij_voor_website.pdf. De Rli heeft in

september 2016 een erratum gepubliceerd over het gelijk blijven zeehavens wordt daarmee het landlord model toegepast.

van de relatieve toegevoegde waarde van de Rotterdamse haven: De havenbeheerders zijn exploitant en ontwikkelaar

https://www.rli.nl/sites/default/files/erratum_mainports_voorbij.pdf van het haven- en industrie gebied. Havenbeheerders zijn

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 9

Tabel 1: Een globaal overzicht van de rolverdeling voor zeehavens

Rijksoverheid Havenbeheerder

Nationaal havenbeleid Havenontwikkeling

EU- en internationaal beleid Gronduitgifte naar bedrijven

Maritieme toegang en achterlandinfrastructuur Interne infrastructuur

Nationale ruimtelijke ordening Nautische veiligheid

Provincie Gemeente

Regionale ruimtelijke ordening Gedetailleerde ruimtelijke ordening

Implementatie milieubeleid Regulering van de havens en havendiensten

Regionale infrastructuur Lokale infrastuctuur

ook verantwoordelijk voor investeringen in haveninterne 2.3 Rol en inzet voor Caribisch

infrastructuur, nautische veiligheid en het naleven

van voorschriften op grond van de EU Havendiensten Nederland

verordening (nr. 2017/352). Daarnaast hebben havenbeheerders een belangrijke rol bij de realisatie van Sinds de staatskundige herindeling in 2010 bestaat het digitale infrastructuur. Koninkrijk der Nederlanden uit vier onafhankelijke landen: Europees Nederland, Aruba, Curaçao en St. Maarten. Bij binnenhavens zijn de bevoegdheden tot gronduitgifte De eilanden Bonaire, St. Eustatius en Saba (de zogenoemde vaak nog in handen van de gemeente. Het Programma BES-eilanden) werden als speciale entiteit ‘Openbaar Goederencorridors stimuleert de toepassing van het Lichaam’ ondergebracht in Europees Nederland. Voor landlord model ook in binnenhavens, zodat meer bedrijfsmaritieme aangelegenheden heeft dit tot gevolg dat de terreinen blijvend beschikbaar kunnen komen voor vervoer havens van de BES-eilanden Nederlandse zeehavens zijn over water. Het is aan de specifieke gemeente om hier met een directe (systeem)verantwoordelijkheid van de in het bestemmingsplan sturing aan te geven. minister van IenW voor de veilige en vlotte afwikkeling van het scheepvaartverkeer in de BES-wateren. Om alle verantwoordelijkheden zo goed mogelijk in te richten, maar In onderstaande tabel 2 is de verdeling van investeringen en opbrengsten ook om alle (economische) kansen volledig te benutten, in zeehavens inzichtelijk gemaakt. De kruizen geven weer welke partij wordt regelmatig kennis en ervaring uitgewisseld tussen

primair verantwoordelijk is voor de financiering van de desbetreffende Europees Nederland en de BES-eilanden. Specifieke

fysieke infrastructuur. De kruizen tussen haken (x) geven de uitzondering

weer, omdat in bijzondere gevallen van de bestaande rolverdeling kan aandachtsgebieden zijn de verdere professionalisering van

worden afgeweken. het havenbeheer en het verbeteren van de havendienst

Tabel 2: Rolverdeling financiering fysieke zeehaven infrastructuur

Rijk Havenbeheerders Bedrijven Opbrengsten

Basis infrastructuur X Maatschappelijk = waterkerende functie, maritieme toegang toegevoegde waarde (incl. sluizen en baggeren), achterlandverbindingen hoofdinfrastructuur

Haven infrastructuur (X) X Havengelden en = aanleg, beheer en onderhoud grondtarieven van haven gronden, havenbekkens (incl. baggeren), kades en kademuren

Terminal infrastructuur (X) X Terminal tarieven = terrein, transportbaan en rails

Terminal supra-structuur (X) X Terminal tarieven = kranen, gebouwen, etc.

10 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

verlening (loodsen, sleepboten, et cetera). Hierbij worden Op Bonaire zijn twee van de drie afhandelingspieren ook de Europees Nederlandse havens betrokken en wordt te Kralendijk gerenoveerd en wordt het scheiden van onderlinge samenwerking gestimuleerd, bijvoorbeeld door het vracht- en cruiseverkeer onderzocht. Door het scheiden werkbezoeken van de Havenmeesters van de BES-eilanden. zou er een veiligere situatie ontstaan en zou het vrachtverkeer

uitgebreid kunnen worden waardoor vracht- en

Vlot en veilig scheepvaartverkeer containerschepen (feeders) Bonaire rechtstreeks kunnen

Het veiligheidsbeleid van de BES-zeehavens is geënt op aandoen, wat kan resulteren in een daling van de kosten het Rotterdamse havenmeester model waarbij de verantvan levensonderhoud op het eiland. woordelijkheden voor vlot en veilig scheepvaartverkeer bij de havenmeester zijn ondergebracht. Dit betekent dat de BES-havenbeheerders de veiligheid borgen en inzetten

op het aantrekken van scheepvaartverkeer. Verzelfstandiging Inzet

van het havenbeheer kan hier een belangrijke rol in spelen

en IenW stimuleert de BES-eilanden dan ook de mogelijk - • IenW stimuleert de BES-havenbedrijven om zelf zorg

heden hiertoe nader uit te werken. Een veilige en efficiënte te kunnen dragen voor vlot en veilig scheepvaartverkeer.

haven is essentieel voor de BES-eilanden nu de goederen• Borgen van nautische veiligheid met een optimale

stromen bijna volledig via de havens verlopen. Daarbij zijn bereikbaarheid en goede (zeehaven)infrastructuur. de havens ook voor de bewoners (en toeristen) van groot • Verzelfstandigd havenbeheer op de BES-eilanden

belang voor de connectiviteit binnen Caribisch Nederland. waarbij inkomsten uit havengelden

De havens zijn derhalve essentieel voor de economische en grondtarieven worden besteed aan aanleg, beheer en onderhoud van haveninterne infrastructuur

ontwikkeling van de BES-eilanden. (havenbekkens, kademuren, kades, terminals, kranen).

Haveninfrastructuur

Verder wordt gewerkt aan de (door)ontwikkeling van een goede haveninfrastructuur. Na de orkanen Irma en Maria in 2017 zijn de zeehavens van de Bovenwindse eilanden

Saba en St. Eustatius beschadigd geraakt. Met financiële steun van het Rijk zijn herstelprogramma’s ingericht en wordt momenteel ook gekeken naar de verplaatsing van de haven op Saba naar een veiligere en gunstigere locatie.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 11

  3 Uitdagingen voor de toekomst: trends en ontwikkelingen

3.1 Ontwikkelingen hebben effect baarheid van havencomplexen en havenprocessen.

op verschillende havenfuncties De ontwikkeling versterkt daarmee de concurrentiekracht en ondersteunt de groei van de handel. Ook zal er door

digitalisering nieuwe hoogwaardige werkgelegenheid In dit hoofdstuk worden de economische, geopolitieke, ontstaan. Risico’s zijn er ook. Doorbraken in de ICT hebben technologische en maatschappelijke veranderingen vaak een ‘the winner takes all’ karakter. De maritieme sector beschreven die op de zeehavens afkomen. Als basis is en havens kunnen vooroplopen en komen tot een onderling de studie naar Trends en hun invloed op zeehavens van verbonden netwerk om dit risico te ondervangen. het KiM en de strategische inzet van de havenbeheerders De keerzijde van digitalisering is ook dat het kan leiden gebruikt. De verschillende trends kunnen volgens 14 tot een afname van traditionele (haven)werkgelegenheid het KiM een effect hebben op vier verschillende havenen gepaard kan gaan met vormen van cybercriminaliteit. functies: de haven als locatie voor op- en overslag, de haven als locatie voor industrie, de logistieke functie Energietransitie van de haven en de haven als vestigingsplaats voor De energietransitie is de overstap van fossiele brandstoffen

hoogwaardige maritieme dienstverlening. naar hernieuwbare energie (zon, wind, etc.) en biobrandstoffen.

Deze mondiale transitie raakt het fundament van de havens, die momenteel een groot deel van de inkomsten uit

3.2 Belangrijkste ontwikkelingen, fossiele grond- en brandstoffen halen.

verwachte effecten en strategische Volgens de World Energy Outlook 2018 van het International Energy Agency (IEA) zal de primaire energievraag in Europa

inzet havenbeheerders in 2040 vooral gedekt zijn met energie van niet-fossiele

oorsprong 15 . De vraag naar kolen, aardolie en raffinage Digitalisering producten gaat naar verwachting aanzienlijk dalen. Al in Digitalisering is het overzetten van analoge vormen van data 2030 kunnen hierdoor met name de goederenstromen

in digitale vorm, waarmee de wijze waarop logistiek is tussen Nederland en het industriële complex in Duitsland

georganiseerd radicaal kan veranderen. behoorlijk in omvang zijn afgenomen en van samenstelling

Naar verwachting zorgt digitalisering in de overslag , zijn veranderd. De energietransitie brengt daarmee industrie en logistieke functie van de havens voor meer onzekerheid. Voor de Rotterdamse haven als locatie van transparantie, data-analyse en efficiencyverbetering. De industriële activiteiten, zoals minder vraag naar raffinagebestaande infrastructuur kan met digitalisering optimaler producten (o.a. benzine). En ook voor andere Nederlandse worden gebruikt en het delen van logistieke operaties en havens, met name in de havengebieden met een grootopslag wordt gemakkelijker, bijvoorbeeld door middel schalige aanwezigheid van procesindustrie (chemie, van platforms. In het algemeen draagt digitalisering bij kunstmest, staal, energie), zoals North Sea Port. aan efficiëntie, duurzaamheid en de kwaliteit en betrouw Anticiperend hierop heeft de haven van Amsterdam al in 2016 uitgesproken kolen uiterlijk in 2030 uit te faseren.

14 Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2019). Een studie naar trends en hun invloed op zeehavens. https://www.kimnet.nl/publicaties/ 15 International Energy Agency (2018). World Energy Outlook 2018. rapporten/2019/07/8/trends-en-hun-invloed-op-zeehavens https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2018

12 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Specifiek voor Rotterdam wordt verwacht dat de nu nog en voortgang van bepalend belang voor de uitvoering volop aanwezige stromen van erts en steenkool gaan van het landelijk klimaatbeleid. afnemen en de chemie richting 2030 steeds meer gebruik zal maken van biobased grondstoffen en productieprocessen. De zeehavens zien vooral ook kansen in energietransitie

De Rotterdamse haven ziet onder meer kansen in nieuwe

CO 2 -reductie ladingstromen (LNG, biomassa en biobrandstof ) en groene

Het Klimaatakkoord van Parijs (2015) vergt een forse waterstof. De Amsterdamse haven ziet hierin ook een kans inzet van het havenbedrijfsleven en havenbeheerders. en werkt aan productie van groene waterstof nabij het De Brancheorganisatie Zeehavens (BOZ) ziet in de mondiale staalcluster. De havens van het Noordzeekanaal, Den Helder inzet van Parijs echter ook een wereldwijde binding, en Groningen Seaports spelen met het Hydroports initiatief namelijk een gelijke uitdaging voor alle landen en daarmee gezamenlijk in op de energietransitie en ontwikkeling van een gelijk speelveld voor alle economische actoren, waterstof. Groningen Seaports verwacht met de energieinclusief zeehavens. Ook Europese inzet zoals de nieuw centrales in de Eemshaven en de interconnectiecapaciteit voorgestelde Europese Green Deal kan bijdragen aan een met onder andere Noorwegen (NorNed-kabel) en gelijk speelveld, waar de EU-lidstaten nu nog verschillende Denemarken (Cobrakabel) een sterke positie te hebben in ambities, doelstellingen en nationale instrumenten de energietransitie. In de haven van Moerdijk zijn binnen kennen. De nationale uitwerking van het Klimaatakkoord het programma Energyweb XL verschillende projecten

van Parijs is vastgelegd in het Klimaatakkoord (2019) dat gestart die op uitwisseling van energie en CO 2 zijn gericht.

onder andere ingaat op sectoren die in de havens aanwezig Aandachtspunten zijn volgens de zeehavens de grote zijn, zoals industrie, mobiliteit en elektriciteit. 16 investeringsbedragen, lange terugverdientijden en het soms De zeehavens en het havenbedrijfsleven hebben plannen onrendabele karakter van investeringen. Ook vragen de opgesteld om binnen de clustertafels met een publiekzeehavens aandacht voor de bestaande wet- en regelgeving

private inzet CO 2 -reducties te realiseren. Gezien de omvang die innovaties bij gebruik van nieuwe of hernieuwbare

van de havenindustriële clusters is de implementatie grondstoffen en bij het uitvoeren van circulaire activiteiten mogelijk vertragen of belemmeren.

16 International Energy Agency (2018). World Energy Outlook 2018. https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2018

Rijksoverheid (2019). Klimaatakkoord. https://www.klimaatakkoord. nl/documenten/publicaties/2019/06/28/klimaatakkoord

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 13

Extreme weersituaties/klimaatverandering

De kans op extreem weer zoals stormen, hittegolven, zware Anders en efficiënter werken neerslag of periodes van droogte is de laatste jaren groter Verdere integratie in de achterlandketen, schaal vergroting geworden en zal vermoedelijk nog verder toenemen. Het KNMI en de circulaire economie zijn ontwikkelingen die leiden tot verwacht dat de zeespiegel blijft stijgen en het tempo hiervan een nieuwe manier van werken met mogelijk veranderende toeneemt. In 2050 zal de zeespiegel naar verwachting tot samenstelling van ladingstromen en behoefte aan andere 45 centimeter hoger zijn dan in de periode 1981 2010. kennis en vaardigheden.

Een belangrijk gevolg van de opwarming van het klimaat Deze trend zorgt ervoor dat nieuwe producten, diensten is de stijging van de zeespiegel. Tot 2050 wordt in de delta - of bedrijven ontstaan. Vooral verticale integratie is een plannen rekening gehouden met 0,45 meter zeespiegelveel gevolgde strategie van containerrederijen en overslagstijging, rond het jaar 2100 met maximaal 1 meter. Na 2050 bedrijven. Dit vergroot hun invloed op de keten, maar levert kan mogelijk een versnelling van de zeespiegelstijging onzekerheden voor havenbeheerders en overige partijen optreden. Als dat gebeurt, heeft dat grote gevolgen voor in de keten. Het leidt tot nieuwe en grote logistieke de open zeetoegang van havens. Klimaatverandering kan dienstverleners in havens, waarin zich ook niet-traditionele daarmee een zeer grote impact hebben op het functioneren havenpartijen kunnen gaan mengen (bijvoorbeeld Amazon van de zeehavens. Tot 2030 heeft klimaatverandering naar of Alibaba). Dit wordt mogelijk versterkt doordat logistiek verwachting vooral effect op de binnenlandse vaarwegen, meer via (digitale) platformen gestuurd lijkt te gaan aangezien langere periodes van droogte of zware neerslag worden. kunnen zorgen voor laag- of hoog water met mogelijk ondermijnende gevolgen voor de binnenvaart. Dit kan Vervoerders zoeken naar schaalvoordelen door de inzet leiden tot een verschuiving naar weg- of spoorvervoer. van grotere voer- en vaartuigen of door het combineren van lading. De schaalvergroting in de zeevaart bevordert efficiënt transport maar kan tevens leiden tot piekbelasting bij de overslagactiviteiten en in het achterlandtransport.

14 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Om in te spelen op schaalvergroting wil de haven van van handel en investeringen. Assertiviteit en wederke 18

Rotterdam de Europese hub functie verder versterken en righeid zijn daarbij kernbegrippen. zelfs uitbreiden. Om grotere schepen naar de Amsterdamse haven te faciliteren wordt geïnvesteerd in de nieuwe Een andere trend is de economische ontwikkeling van zeesluis bij IJmuiden. In Zeeland wordt gezamenlijk met Midden- en Oost-Europa, waardoor het economisch

Vlaanderen geïnvesteerd in de nieuwe sluis bij Terneuzen, zwaartepunt binnen Europa geleidelijk richting Midden- en met potentie voor verdere ontwikkeling door investeringen Oost-Europa verschuift. Dit is mede het gevolg van de van Vlaanderen, Wallonië en Frankrijk in de Seineuitbreiding van de EU in de afgelopen jaren en een sterkere Scheldeprojecten. economische groei in Midden- en Oost-Europa in vergelijking

met het traditionele economische kerngebied De ontwikkeling van de circulaire economie resulteert (de blue banana, de zone van Engeland tot Noord-Italië). in een andere manier van werken. Het belangrijkste effect Als reactie op mondiale en Europese ontwikkelingen is dat goederenstromen meer lokaal en regionaal worden, ontstaan protectionisme en handelsbarrières waarbij afhankelijk van bedrijven onderling. De stromen van overheden maatregelen nemen met als doel om eigen primaire bulkgoederen nemen af, en ‘afvalstromen’ industrieën en de arbeidsmarkt te beschermen. Actueel (voor hergebruik) nemen toe. Havenbedrijf Rotterdam ziet zijn het Amerikaanse economische beleid, de Brexit en als belangrijke uitdaging van de circulaire economie de verkiezingen in EU-landen met discussies over ‘Europa’ verhoging van het aandeel nuttig hergebruik voorafgaand prominent op de agenda. Ook re- en nearshoring – respecaan verbranding (voor energieopwekking). Moerdijk ziet tievelijk het terughalen van bedrijfsactiviteiten uit concrete kansen om zijn aandeel nuttig hergebruik van het buitenland en het verplaatsen van productie naar reststromen aanzienlijk te vergroten. Moerdijk benut dichtbijgelegen landen – kunnen voor een verschuiving pyrolyse om reststromen te verwaarden tot grond-of van ladingstromen zorgen, maar deze ontwikkelingen brandstoffen voor de chemische industrie. Opschaling van zijn nog onzeker. de in Moerdijk gevestigde Pyrolyse Proeftuin Zuid-Nederland wordt onderzocht. Amsterdam en North Sea Port zien de circulaire en biobased economie als een kans voor haven innovaties en nieuwe niches in de (haven)industrie.

Groningen wil inzetten op groei van de recyclingindustrie.

Veranderende politieke en economische orde Het effect van de verandering op havens is onzeker, maar er is een reëel risico op aantasting van de internationale handel.

Het mondiale economische zwaartepunt verschuift richting

Azië. Binnen de ontwikkeling van Azië is China dominant.

Het Chinese Belt and Road Initiative is een reeks van strategische, geopolitieke investeringen, die de connectiviteit zowel over land als over zee verbetert. De route over land zal naar verwachting een bescheiden rol spelen in het goederentransport van China naar Europa. Voor de zeeroute zet China in op omvangrijke havenprojecten en havenbeheer, vooralsnog vooral van Italiaanse en Griekse havens

(Piraeus). Het Clingendael Instituut beveelt de overheid en havens in een analyse uit 2019 aan om samen te werken aan een gecoördineerde aanpak hoe om te gaan met Chinese betrokkenheid in de havensector. 17 In de beleidsnota

“Nederland-China: een nieuwe balans” heeft het kabinet aangegeven dat Nederland inzet op een geïntegreerd EU optreden ten aanzien van China, onder meer op het terrein

17 Clingendael (2019). European seaports and Chinese strategic influence. 18 Rijksoverheid (2019). Nederland – China: een nieuwe balans. https://www.clingendael.org/sites/default/files/2019-12/Report_ https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/05/15/ European_ports_and_Chinese_influence_December_2019.pdf nederland-china-een-nieuwe-balans.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 15

  4 Visie IenW op trends en ontwikkelingen

4.1 De verschillende ontwikkelingen daar de omslag naar duurzame energie kan plaatsvinden.

leiden tot veel uitdagingen, Hier kunnen ook andere sectoren van profiteren. Een voorbeeld is de productie en het gebruik van groene

maar ook kansen waterstof. De havens hebben daarmee een spilfunctie

in het verduurzamen van bedrijven en mobiliteit. Het onderzoek van het KiM en de strategische inzet van de havenbeheerders laten zien dat er tot 2030 veel Het klimaatbestendig maken van het infrastructuurnetwerk op de havens afkomt. In deze paragraaf is nader uitgewerkt Extreem weer als gevolg van klimaatverandering kan tot zeer

hoe IenW aankijkt tegen de belangrijkste uitdagingen. lage of hoge waterstanden leiden. Infrastructuur moet hier

In hoofdstuk 5 volgt verdieping per thema met zo optimaal mogelijk op voorbereid zijn.

agenderende inzet. Behalve grootschalige inzet op verduurzaming en de energietransitie zal de samenleving zich moeten aanpassen

Energietransitie is de grootste uitdaging aan het veranderende klimaat. Klimaatadaptatie zal De energietransitie kan het fundament van de Nederlandse nadrukkelijk moeten worden meegenomen bij aanleg,

havens aantasten omdat de bestaande industriële en beheer, onderhoud en renovatie van natte en droge

logistieke functies van de havens grotendeels op fossiele

grond- en brandstoffen zijn georiënteerd. infrastructuur. Betere modellen maken het wel mogelijk

om tot nauwkeuriger voorspellingen van bijvoorbeeld Havenbedrijven halen ongeveer de helft van hun inkomsten waterstanden te komen. Hiermee kan met meer zekerheid uit overslag (door middel van het heffen van havengeld) worden bepaald hoe schepen het veiligst en meest efficiënt en hebben daarnaast de uitgifte van grond als belangrijke kunnen worden afgeladen.

inkomstenbron. De transitie naar een CO 2 -arme economie

heeft gevolgen voor de goederenstromen van en naar de Inspelen op andere en nieuwe manieren van werken havens die mogelijk minder, maar in ieder geval anders Door (nog) meer onderlinge samenwerking, bundeling

worden. Verduurzaming in lijn met het Klimaatakkoord van en afstemming in het logistieke systeem en het realiseren

Parijs vraagt om schonere energiedragers zoals (bio-)LNG, van een efficiënt achterlandnetwerk.

waterstof en biomassa. Op termijn kan de energietransitie Schaalvergroting is positief als het bijdraagt aan vlot, veilig betekenen dat raffinage van olie of benzine- en kolenen duurzaam transport met minder uitstoot en kosten overslag in havens grotendeels of geheel verdwijnen, terwijl per eenheid. Steeds grotere zeeschepen en de daarbij chemische productieprocessen substantieel zullen moeten behorende piekmomenten in de overslag zetten echter ook verduurzamen. De havens zullen nu al nieuwe goederendruk op terminals en de vervoersketen. Met alle betrokken stromen of andere inkomstenbronnen aan moeten ketenpartners moet verder gewerkt worden aan het zo veel boren om het verdienvermogen op peil te houden, om mogelijk voorkomen van congestie in de containerte kunnen blijven investeren in de haven van de toekomst binnenvaartketen. Betere benutting van kadecapaciteit en de ‘license to operate’ en maatschappelijke waarde en meer samenwerking en bundeling in het logistieke te behouden. Het is aan de havenbedrijven en het havensysteem en de achterlandketens zijn cruciaal om hierop bedrijfsleven zelf om goed in te spelen op de veranderende in te kunnen spelen. Van belang is ook dat er aandacht is markt. Waar nodig en mogelijk kan een publiek-private voor de eventuele marktmacht van grote containerrederijen aanpak bijdragen aan innovaties en optimalisaties die de en -allianties om te voorkomen dat marktverstoringen systeemsprong naar klimaat neutrale havens beter haalbaar, optreden. betaalbaar en schaalbaar maken. De zeehavens herbergen industriële clusters en zijn strategisch gelegen nabij windmolenparken op zee. Dat maakt aanlanding van duurzame windenergie in havens aantrekkelijk zodat juist

16 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Digitalisering en data zorgen voor verandering Concurrentievoordeel strategische ligging vasthouden en van logistieke ketens en bedrijfsmodellen vestigingsklimaat en randvoorwaarden op orde houden Digitalisering en automatisering zullen een steeds Nederland moet haar concurrentievoordeel ten opzichte van belangrijkere basis gaan vormen voor duurzame andere Europese havens blijven benutten door te investeren en efficiënte logistieke ketens en nieuwe bedrijfsmodellen. in bereikbaarheid en infrastructuur. De informatiepositie van de overheid en (cyber)veiligheid

vragen de nodige aandacht. Met Rotterdam als grootste haven van Europa, Amsterdam op nummer vier in de Hamburg – Le Havre range en het

De opkomst van het ‘internet of things’, digitalisering recent gefuseerde Nederlands-Vlaamse North Sea Port in en het gebruik van data bieden veel kansen om logistieke de top tien van Europese zeehavens (gemeten in overslag) processen te stroomlijnen en verbeteren. Het zorgt echter bezit Nederland een stevige positie als toegangspoort tot ook dat de mogelijkheden van ketenbeheersing toenemen. Europa. De sterke positie van de zeehavens is mede te Hierdoor treden mogelijk niet-traditionele partijen toe danken aan de strategische ligging van Nederland in een tot de markt. Dit is een bedreiging voor bestaande spelers, delta met grote rivieren die een natuurlijke toegang bieden maar ook voor de informatiepositie van overheid en tot een groot Europees achterland, met als belangrijkste het haven-logistieke bedrijfsleven. Een belangrijk land Duitsland. Daarnaast zijn de Nederlandse zeehavens aandachts punt is en blijft de nautische en digitale (cyber) ook goed ontsloten over land, door goede infrastructurele veiligheid binnen havens, mede vanwege de opkomst van verbindingen van meerdere modaliteiten.

(semi-)autonoom transport en cyberrisico’s.

Ondanks het concurrentievoordeel van de strategische ligging is de positie van de Nederlandse zeehavens richting de toekomst niet onbedreigd. Ook in zeehavens van omringende landen en steeds vaker op locaties elders in Europa worden goederen op- en overgeslagen en getransporteerd van en naar het achterland. Dit is mede het gevolg van stijgende koopkracht in Centraal- en Oost-Europa en versterking of uitbreiding van achterlandverbindingen en havenfaciliteiten in Zuid- en Oost Europese havens. Hierbij kan worden gedacht aan (directe) zeeroutes als gevolg van investeringen in het kader van het Belt and Road Initiative of de betrokkenheid van buitenlandse staatsbedrijven bij strategische EU-infrastructuur en het beheer van havens.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 17

Voor de Nederlandse zeehavens zijn in het bijzonder richten op een minimaal ruimtebeslag en een optimale ontwikkelingen in de havens binnen de Le Havre – Hamburg benutting van infrastructurele capaciteit en publieke range, de havens in Polen (zoals Gdansk en Gdynia), de middelen. Ook kan meer samenwerking helpen om havens rondom de Straat van Gibraltar (zoals Sines, Algeciras toenemende concurrentie van buitenlandse havens het en Tanger) en andere Spaanse, Franse of Italiaanse havens hoofd te bieden. De Nederlandse zeehavens geven zelf ook (zoals Valencia, Marseille en Genua) relevant, aangezien van aan de onderlinge samenwerking te willen versterken, vanuit daaruit (gedeeltelijk) hetzelfde achterland wordt bediend. de invalshoek concurrentie waar nodig en samenwerking Havens in Zuidoost-Europa, zoals de havens van Piraeus of waar mogelijk. De zeehavens ontlenen hun huidige sterke Constanta, vormen voor wat betreft achterlandtransport positie ook aan deze werkwijze. Er wordt geconcurreerd op waarschijnlijk geen directe bedreiging, maar mogelijk wel ladingstromen en er is sprake van regionale specialisaties. voor overslag en verwerking van ladingstromen. Tegelijkertijd zijn de zeehavens vaak ook complementair aan elkaar, zoals de onderlinge verwevenheid met buisleidingen Blijvende inspanning voor een gelijk speelveld illustreert. Met digitale havensystemen zijn de zeehavens en eerlijke concurrentieverhoudingen verder logistiek verbonden. Ook maken zij grotendeels

In EU-verband borgen dat (buitenlandse) investeringen gebruik van dezelfde achterland infrastructuur. De samenverenigbaar

zijn met EU wet- en regelgeving. werkingsambitie van de havens is onder meer om het

Meerdere factoren kunnen invloed hebben op het gelijke nationale havennetwerk te voorzien van een hoogwaardige, speelveld en de concurrentieverhoudingen met andere service-verlenende ICT-omgeving voor alle gebruikers. Europese landen. Bijvoorbeeld staatssteun in andere Ook zijn verschillende duurzaamheidsinitiatieven in beeld,

Europese landen, maar ook een verschillende interpretatie zoals buisleidingen voor CO 2 -transport, waterstofprojecten

van wet- en regelgeving. Om in de wereldeconomie een en maatregelen om stikstofemissies te reduceren. Ook de aan -

goede concurrentiepositie te behouden is het zaak om landing van windenergie kan gezamenlijk worden opgepakt

in EU-verband te zorgen dat buitenlandse investeringen met eventuele afspraken over ruimtegebruik. Rekening

in Europese havens en infrastructuur verenigbaar zijn met houdend met de Mededingingswet die een effec tieve en

EU wet- en regelgeving omtrent staatssteun en publieke eerlijke concurrentie waarborgt kan een verdergaande inzet

aanbesteding. Om de positie van de Nederlandse havens zijn om op- en overslag van ladingstromen in combinatie

te borgen, is blijvende (gezamenlijke) inspanning nodig met de short sea voorzieningen in de verschillende havens

voor goede bereikbaarheid en multimodale corridors naar meer als een systeem te beschouwen en benutten.

het achterland. De logistieke prestaties van de vervoersmodaliteiten

op het achterlandnetwerk over weg, water Een geïntegreerd systeem van samenwerkende en spoor en de prestaties van de binnenhavens en bovenhavenbedrijven als perspectief

gemiddelde multimodale logistieke knooppunten zijn Om een optimaal maatschappelijk resultaat voor medebepalend om te concurreren met andere zeehavens Nederland te bereiken is het gezamenlijke perspectief die in meer of mindere mate hetzelfde achterland bedienen. van Rijksoverheid en havenbeheerders dat de zeehavens toegroeien naar een geïntegreerd systeem van samenwerkende havenbedrijven. In de luchthaven sector zijn al

4.2 Governance en samenwerking essentiële stappen gezet naar een degelijke geïntegreerde

havens systeembenadering. Om hier ook voor zeehavens invulling aan te geven wil IenW een stappenplan ontwikkelen om een

“delta-systeem” van samenwerkende havenbedrijven tot Meer aandacht voor de samenhang binnen het logistieke stand te laten komen. Een mededingingsanalyse naar het systeem van zee- en binnenhavens en voor samenwerking waarborgen van eerlijke concurrentie maakt hier onderdeel

tussen zeehavens onderling en met overheden. van uit. Een van de stappen kan bijvoorbeeld zijn dat het

Rijk de havens aanmoedigt meer en vaker joint ventures aan De uitdagingen voor de Nederlandse havens op het gebied te gaan om voor gezamenlijke rekening en risico projecten van bereikbaarheid, verduurzaming, geopolitiek, digitali - tot ontwikkeling brengen. Op termijn kan hier voor de sering en security zijn groot. Om ervoor te zorgen dat de Noordwest-Europese zeehavens ook grensoverschrijdend havens zich kunnen ontwikkelen naar een krachtige positie vorm aan worden gegeven. Een ander onderdeel van de in de economie van de toekomst moet meer dan voorheen stapsgewijze uitwerking is het verkennen van mogelijke de nadruk liggen op de samenhang binnen het logistieke aanpassingen in de governance structuur (relatie overheid systeem van zee- en binnenhavens en op samenwerking – havenbedrijven) om havensamenwerking waar nodig tussen zeehavens onderling en met overheden. Meer haven - te stimuleren. Het uitgangspunt hierbij is dat een goed samenwerking is vanuit een maatschappelijk perspectief werkend “delta-systeem” van samenwerkende havens het aantrekkelijk omdat het tot betere marktprestaties en meer mogelijk maakt om meer doelgericht nationale prioriteiten efficiëntie kan leiden. Een gezamenlijke havenregie zal zich te kunnen stellen die de belangen van individuele havens

18 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

overstijgen. Een aandelenbelang van het Rijk kan worden digitalisering/automatisering zijn uitgangspunt voor een overwogen, mits dit past binnen het beleid voor het publiek-private samenwerking op basis van cofinanciering. aangaan van staatsdeelnemingen zoals opgenomen in de Het binnen de EU Green Deal voorgestelde Europese

Nota Deelnemingen. Daarnaast kunnen havenbeheerders 19 “Just Transition Fund” biedt mogelijk ook kansen om zelf onderlinge deelnemingen aangaan. in te spelen op de omslag naar een nieuwe haveneconomie.

Govenance havens

Binnen de governance structuur blijft het zogenaamde

landlord-model uitgangspunt van denken. In dat model Inzet

staan havenbedrijven aan de lat voor beheer, onderhoud,

ontwikkeling en exploitatie van de havens. Het initiëren • IenW ontwikkelt samen met de havens een

of vormgeven van samenwerking tussen havenbedrijven stappenplan om te komen tot een meer geïntegreerd systeem van samenwerkende havenbedrijven.

onderling is daarmee in eerste instantie aan de haven• Een onderdeel is het verkennen van mogelijke

bedrijven zelf. Tegelijkertijd zullen externe ontwikkelingen aanpassingen in de governance structuur (relatie zoals energietransitie en digitalisering soms een andere rol overheid – havenbedrijven) om havensamenwerking

van havenbedrijven kunnen vragen, bijvoorbeeld regisseur, waar nodig te stimuleren.

aanjager of investeerder in projecten. Het Rijk en • IenW zet in op een dialoog naar de toekomst van de zeehavens en beschouwt in dat kader nut en noodzaak

medeoverheden hebben daarbij aandacht voor de publieke van een innovatie- en/of transitieregeling zeehavens.

belangen in het haven-logistieke systeem, in het bijzonder voor uitdagingen die het handelingsperspectief van een individuele haven overstijgen. Mede hierom blijft de lijn dat het aandeelhouderschap van de Nederlandse havenbedrijven in publieke handen moet blijven om voldoende regie en sturing te kunnen houden op havenbeheer om daarmee de vitale maatschappelijke en economische belangen van de havens voor ons land te kunnen bewaken.

Deze publieke belangen zijn eerder uiteengezet in het borgingskader publieke belangen zeehavens. 20

Inzet op innovatie

De omslag van fossiele goederenstromen naar duurzame

en CO 2 -arme energiedragers is een fundamentele uitdaging

die de belangen van individuele havens overstijgt en meer samenwerking noodzakelijk maakt. De schaalsprong naar de havens van de toekomst vereist enerzijds het borgen van de toegevoegde waarde die de havens genereren en anderzijds het ontwikkelen van nieuw verdienvermogen. Met een dialoog tussen overheid, wetenschap en havens wil IenW inzichtelijk maken hoe de overgang naar een duurzame en digitale haveneconomie effectief kan worden ingericht.

Als uit verkenningen en evaluaties nut en noodzaak van verdere stimulering blijkt, kan een innovatie- en/of transitieregeling worden overwogen. In Duitsland bestaat een federaal IHATEC (Innovative HAfenTEChnologien) subsidieprogramma dat gericht is op de stimulering van innovatieve haven technologieën. Thema’s als overslag, transport, energietransitie, veiligheid, infrastructuur en

19 Rijksoverheid (2013). Nota Deelnemingenbeleid Rijksoverheid 2013. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/beleidsnota-s/2013/10/18/ nota-deelnemingenbeleid-rijksoverheid-2013

20 Rijksoverheid (2015). Borgingskader publieke belangen zeehavens. https://www.tweedekamer.nl/downloads/document?id=c3ac4906-5 99a-483a-aa59-147a35a028b5&title=Borgingskader%20publieke%20belangen%20zeehavens.pdf

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 19

  5 (Zee)havens en achterland in transitie: inzet op acht integrale thema’s

5.1 Bereikbaarheid en logistiek Aanpak knelpunten

In de periode 2020-2030 investeert IenW in de grootste Bereikbaarheid en logistiek zijn onderscheidende knelpunten direct in en rondom de zeehavens en op factoren voor havens de achterlandverbindingen over weg, water en spoor.

Onderstaande tabel (zie tabel 3) bevat een overzicht van Een goede zeewaartse toegankelijkheid, een havende Rijksbijdrage aan MIRT projecten die zich momenteel ontsluitende bereikbaarheid en betrouwbare multimodale in de planuitwerking- of realisatiefase bevinden. Daarnaast verbindingen met het achterland zijn onderscheidende heeft de BOZ voorstellen gedaan voor meer investeringen factoren in het vestigings- en investeringsklimaat voor in bereikbaarheid die (nog) niet in het MIRT zijn opgenomen. de havens. Toenemende congestie op de wegen terwijl Projecten op voorstel van de havens zelf kunnen worden er op het water nog volop capaciteit beschikbaar is, is reden opgenomen in het MIRT na overeenstemming over nut om multimodaal vervoer te blijven stimuleren. IenW werkt en noodzaak en besluitvorming in de BO-MIRT overlegaan een robuust, betrouwbaar en efficiënt infrastructuurstructuren. Bij de beschrijving van de karakteristieken netwerk en investeert via het MIRT in de aanpak van van de verschillende havengebieden zal nader ingegaan knelpunten op weg, water en spoor, zowel in de toegang tot worden op de (hoofd)prioriteiten van de havens. De aanpak de havens (onder andere aanleg van de nieuwe zeesluizen van knelpunten op de goederenvervoercorridors Oost in IJmuiden en Terneuzen, de verdieping van de Nieuwe en Zuidoost wordt gecoördineerd via het programma

Waterweg, de aanleg van Maasvlakte 2 en de verruiming Goederenvervoercorridors. In het kader van de van de vaarweg Eemshaven-Noordzee) als in het achterland Goederenvervoeragenda wordt onderzoek gedaan naar (aanleg van de Betuweroute, aanleg van extra sluiskolken mogelijkheden voor een integrale aanpak op de corridor zoals bij de Beatrixsluizen en Eefde en de uitbreiding Zuid (Amsterdam-Rotterdam-Antwerpen). 21 van de A15 Maasvlakte-Vaanplein).

Van modaliteit naar mobiliteit

Naast de aanpak van knelpunten zijn blijvende aanleg-, In het mobiliteitsbeleid streeft IenW naar een geïntegreerd onderhouds- en renovatiewerkzaamheden nodig om ook in mobiliteitssysteem, met goede mogelijkheid tot uitwisseling, de toekomst een robuust netwerk te behouden. Tot 2030 lijkt aanvulling en wederzijdse versterking. De modaliteit de maritieme toegang tot de zeehavens op orde. De zeespiegel - buisleidingen komt steeds vaker in beeld als een alternatief stijging kan op langere termijn een bedreiging zijn voor voor transport van gassen, vloeistoffen of industriële restde zeetoegang tot de havens. Al op korte termijn zijn producten. Met de Goederenvervoeragenda wordt gericht hoog- en laagwater op de vaarwegen een uitdaging. Langere ingezet op het verplaatsen van transport van goederen periodes van extreem hoog of laagwater kunnen onderover de weg naar spoor, water en ook buisleidingen. mijnend werken voor de binnenvaart en leiden tot een Samen met betrokken corridorpartijen werkt IenW aan verschuiving naar meer spoor- en wegvervoer. Meer kennis initiatieven rondom buisleidingen. In het kader van is nodig om op de ontwikkelingen in te kunnen spelen. de Goederenvervoeragenda zal IenW hier samen met Een belangrijke uitdaging is de grootschalige renovatie-, beheer- en onderhoudsopgave van de achterlandinfrastructuur.

Deze is veelal gebouwd in de jaren ’60, ’70 21 Rijksoverheid (2019). Goederenvervoeragenda.

en ’80 van de vorige eeuw en zal vernieuwd moeten worden. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/

2019/07/10/definitieve-goederenvervoeragenda

20 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Spoorverbindingen en havenlogistiek

Ook het spoor is nodig om zeehavens, industriegebieden en binnenhavens efficiënt, veilig en duurzaam met het Europese achterland te verknopen. Het Maatregelenpakket Spoorgoederenvervoer noemt de maatregelen ter versterking van het spoorvervoer. 23 In dat kader is besloten een subsidieregeling van € 12 - € 14 miljoen per jaar open te stellen voor de periode 2019-2023 om de gebruiksvergoeding voor spoorvervoerders tijdelijk te verlagen en deze in lijn te laten lopen met de vergoeding in omringende landen. De betrokken partijen hebben inmiddels afgesproken om actief deel te nemen aan initiatieven die zich onder meer richten op efficiencyverbetering in de havengebieden, betere samenwerking in de havenlogistiek en verbetering van de leefomgeving langs het spoor in het achterland. In 2021 zal IenW de regeling evalueren en besluiten over eventuele continuering. Binnen het

corridorpartners, havenbeheerders, (haven)bedrijfsleven en Maatregelenpakket Spoorgoederenvervoer wordt ook regionale en lokale overheden verder invulling aan geven. 22 de mogelijkheid bekeken om 740 meter lange treinen op In het proces rondom totstandkoming van deze Havennota het spoor te faciliteren, hetgeen voor een kostenverlaging is bij de overgang van het Infrastructuurfonds naar een in met name het intermodaal vervoer kan zorgen.

Mobiliteitsfonds aandacht gevraagd voor een publiekprivate financiering van buisleidingen projecten die lange Voor het verbeteren van de havenlogistiek zijn de belangterugverdientijden kennen met mogelijk onrendabele rijkste knelpunten voor de afwikkeling van spoorvervoer van onderdelen. en naar containerterminals in kaart gebracht. De nadruk

ligt daarbij op betere afstemming van aankomst- en

22 Rijksoverheid (2019). Goederenvervoeragenda. 23 Rijksoverheid (2018). Maatregelenpakker Spoorgoederenvervoer https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/ 2018. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/ 2019/07/10/definitieve-goederenvervoeragenda 2018/06/19/maatregelenpakket-spoorgoederenvervoer

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 21

Tabel 3: MIRT-investeringen die ten goede komen aan bereikbaarheid van de zeehavens.

Huidige en toekomstige investeringen (x € miljoen) – Rijksbijdrage Project € miljoen Jaar

Direct in en rondom Verdieping Nieuwe Waterweg (PMR) 44 2019

de zeehavens Calandbrug/ Theemswegtracé 161 2020-2021

Nieuwe Sluis Terneuzen 184 2022 Zeetoegang IJmond (incl B&O) 2022 1021 Blankenburgverbinding 1469 2022-2024 N33 Zuidbroek - Appingedam 11 2022-2024 Verkeerssituatie Splitsing Hollandsch Diep - Dordtsche Kil 9 2025-2027

Kanaal aanpassing Gent - Terneuzen 148 PM Spooraansluitingen Tweede Maasvlakte 225 PM Nautisch veilige energiehaven IJmuiden 65 PM

Vaarwegen achterland Prinses Beatrixsluizen 415 2019

zeehavens Sluis Eefde extra kolk 157 2020

Twentekanalen klasse Va 169 2023 Wilhelminakanaal fase 1 en 2 163 2023 Vaarweg Lemmer - Delfzijl 102 2023-2025 Volkeraksluizen extra kolk 151 2024-2026 Bovenloop IJssel 36 2026-2028

Kreekraksluizen capaciteit PM 2028 Ligplaatsen (Lobith, IJssel, Amsterdam - Lemmer + diversen) 170 2019-2030

Hoofdwegen achterland A15 Papendrecht - Sliedrecht Oost 8.8 2020-2021

zeehavens A12/A15 Ressen - Oudbroeken (ViA15) 869 2022-2023

A16 Rotterdam 1395 2022-2024 A20 Nieuwerkerk - Gouwe 180 2026-2028 A1/A6/A9 Schiphol - Amsterdam - Almere 5395 2024-2026 A1 Apeldoorn - Azelo 327 2023-2025 A12 Utrecht - Gouda PM PM

A15 Papendrecht - Gorinchem 337 PM Spoorwegen achterland Maatregelenpakket spoorgoederenvervoer 70 2019-2023

zeehavens Spooraansluiting terminal Venlo (Greenport) 30 2020

Spooraansluiting Moerdijk 7 2023 PHS Meeteren - Boxtel 53 2026-2028

ERTMS 2454 PM PHS Venlo (Emplacementen) 30 PM Extra spoorverbinding Kanaalzone Gent - Terneuzen PM PM Spooraansluiting railterminal Valburg 12 PM

vertrektijden van treinen op processen op container Havenspoorlijn. Aandachtspunt blijft de bouw van het terminals. Deze analyse vormt de basis voor verschillende Derde Spoor in Duitsland. Het Derde Spoor moet zorgen pilots die zich richten op het verkorten van de verblijfsduur voor een betere aansluiting van de Betuweroute op het van treinen in de haven. De pilots richten zich op de Europese spoornet door een extra spoor tussen Zevenaar/ logistiek in het havengebied van Rotterdam, maar moeten Emmerich en Oberhausen. Over de noodzaak en voortgang ook lessen opleveren voor andere havengebieden. IenW ervan blijft IenW in gesprek met de Duitse regering. heeft daarnaast stappen gezet in het wegnemen van een Ook de Stuurgroep Derde Spoor Duitsland bestaande aantal ‘haven’ knelpunten zoals het uitbreiden van het uit vervoerders, verladers, havenbedrijven Amsterdam emplacement op Moerdijk en in het kader van beheer, en Rotterdam, decentrale overheden, ProRail en IenW, onderhoud en vervanging de eerste knelpunten op de is nauw betrokken.

22 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Figuur 2: Totale binnenvaartoverslag havens 24 In de binnenvaart is de containeroverslag de afgelopen jaren harder gegroeid dan de overige goederensegmenten. 25 Veel grote binnenhavens met containerterminalfaciliteiten ontwikkelen zich hierdoor steeds meer tot containerhavens, vaak in combinatie met nabijgelegen distributiecentra. Deze logistieke knooppunten vormen zo de verbindende schakel tussen de zeehavens en eindgebruikers in het achterland die zelf niet over een kadefaciliteit beschikken.

IenW wil regionale overheden steunen bij de regionale infrastructuur van de binnenhavens via het Programma Goederenvervoercorridors Oost en Zuid-Oost. Samen met de betrokken provincies en Havenbedrijf Rotterdam is in 2018 de Actie Stimulering binnenvaart door de bouw van kademuren gestart.

Binnenhavens

De Nederlandse binnenhavens hebben vaak hun eigen specialisatie (zie tabel 4). Met de wederuitvoer van goederen – lading die in ons land wordt ingevoerd en vervolgens weer wordt uitgevoerd – wordt via binnenhavens veel economische waarde gecreëerd. 26 Het zwaartepunt van die toegevoegde waarde komt terecht in de belangrijkste binnenhavens zoals

Totale overslag binnenvaart 2018 (in ton)

 de Drechtsteden, Kampen, Hengelo, Oss, Nijmegen en > 50.000.000-155.000.000

 > 10.000.000-50.000.000 Utrecht. Belangrijke logistieke hotspots zijn de container

> 3.000.000-10.000.000 binnenhavens van Venlo, Sittard-Geleen/Born en Tilburg,

 > 2.000.000-3.000.000 met dagelijkse diensten van en naar Rotterdam. Om het  > 750.000-2.000.000 belang van door- en wederuitvoer nader te duiden zal IenW onderzoek doen naar de voorwaartse economische effecten

Binnenvaart en vaarwegen van de zeehavens op binnenhavens.

Nederland heeft niet alleen de grootste binnenvaartvloot van Europa, maar ook een uitstekend (hoofd)vaarwegennet. Tabel 4: Typologische afbakening havens 27

Nederland onderscheidt zich daarmee van andere Europese

landen. Op de vaarwegen is nog voldoende ruimte voor Type binnenhaven # in Nederland meer vervoersstromen. Binnenvaart is een aantrekkelijke Inland mainport 'hors categorie' 1 en duurzame vorm van vervoer voor grote gebundelde Grote multifunctionele binnenhaven 4 goederenstromen zoals droge en natte bulk, maar ook Multifunctionele industriehaven 5 containers en bijzondere transporten. Vanuit binnenhavens Multifunctionele agrohaven 7 vindt verdere fijnmazige distributie richting eindgebruikers Multifunctionele containerhaven 9 plaats. De binnenhavens hebben een speciale positie in het Multifunctionele zand- en grindhaven 4 logistieke vervoerssysteem. Figuur 2 geeft het uitgebreide Industriehaven 11 netwerk van de (grotere) Nederlandse (binnen)havens weer. Agrohaven 7 Net zoals in de zeevaart is ook bij de binnenvaartvloot Containerhaven 9 sprake van schaalvergroting. IenW investeert in de Grote zand- en grindhaven 38 aanpassing en vergroting van vaarwegen en kunstwerken. Kleine zand-, grind- en agrohaven 152 Ook steunt IenW gemeenten bij de verbetering en Totaal 247 vergroting van kadevoorzieningen en de toegang tot de binnenhavens. Verder werkt IenW met regionale (water) partners aan Integraal Rivier Management (IRM) met als inzet een goede bevaarbaarheid bij hoog en laag water.

25 Erasmus UPT (2019). Binnenhavenmonitor 2019. https://www.eur.nl/ upt/media/2020-02-binnenhavenmonitor2019final

26 Erasmus UPT (2018). Het Rotterdam Effect. https://www.eur.nl/upt/ media/2018-12-rapportrotterdameffectpdf

27 Erasmus UPT (2019). Binnenhavenmonitor 2019. https://www.eur.nl/ 24 Bron: CBS, bewerking KiM. upt/media/2020-02-binnenhavenmonitor2019final

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 23

Multimodale knooppunten spoor- en binnenvaart achterlandknooppunten (spoor en binnenvaart) is gegroeid

Het kabinet heeft de afgelopen jaren de ontwikkeling en waardoor het netwerk van knooppunten landelijk dekkend versterking van multimodale knooppunten voor spoor- en is en er op basis van de bestaande uitbreidingsplannen binnenvaart aangemoedigd. Multimodale knooppunten voldoende overslagcapaciteit is tot 2030. 29 Tegelijkertijd vergroten de mogelijkheden van verladers en logistieke is geconcludeerd dat er sprake is van veel onderlinge dienstverleners om het spoor en de vaarweg als duurzame concurrentie. Een zwakte van veel multimodale knoopmodaliteiten te kunnen benutten. Mede vanwege de punten is daarmee niet zozeer de infrastructuur en de ambities in het Klimaatakkoord en de Europese Green capaciteit maar het geringe aanbod van multimodale Deal wil IenW dit beleid voortzetten. Figuur 3 geeft de diensten vanwege gebrek aan overslagvolume en multimodale containerterminals in het achterland weer. de concurrentie met het wegvervoer. Samenwerking Het KiM heeft in haar recente studie Benutting Multimodale tussen terminals is daarom van groot belang. Achterlandknooppunten geconcludeerd dat het aantal

Figuur 3: Containerterminals in Nederland (voor derden toegankelijk) 28

Totale overslag binnenvaart 2018 (in ton)

 Zeehaven  Barge Terminals  Rail Terminals  Barge Terminals (toekomstig)  Rail Terminals (toekomstig)  Rail-Barge Terminals  Rail-Barge Terminals (toekomstig)

28 KiM (2020). Benutting multimodale achterlandknooppunten. 29 KiM (2020). Benutting multimodale achterlandknooppunten. https://www.kimnet.nl/publicaties/rapporten/2020/02/19/ https://www.kimnet.nl/publicaties/rapporten/2020/02/19/

kim-onderzoek-benutting-multimodale-achterlandknooppunten kim-onderzoek-benutting-multimodale-achterlandknooppunten

24 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

IenW wil vooral inzetten op het versterken van bestaande afhandeling van de containerbinnenvaart, en de (virtuele) multimodale bovengemiddelde knooppunten en nieuwe overflow hub, om mismatch tussen vraag en aanbod van logistieke concepten. Een verdere bundeling van goederenafhandelingscapaciteit op te vangen. Daarnaast kan de inzet stromen draagt bij aan een daling van de transportkosten van Havenbedrijf Rotterdam op een autonoom gestuurde en een betere benutting van de binnenvaart- en spoor Container Exchange Route (CER) voor containeruitwisseling capaciteit. Investeringen in knooppunten en nieuwe tussen de diepzeeterminals op de Maasvlakte een bijdrage logistieke concepten die leiden tot verdere bundeling van leveren. goederenstromen en/of een betere aansluiting op spoor- en vaarwegen krijgen de voorkeur. Het uitgangspunt is hierbij dat er een landelijk dekkend netwerk ontstaat van complementaire

spoor- en binnenvaartterminals, die in beginsel Inzet

in private handen zijn. Uitbreiding van bestaande

knooppunten of realisatie van nieuwe knooppunten wordt • IenW blijft zorgen voor een toekomstbestendige

alleen gesteund als dat niet marktverstorend is ten opzichte bereikbaarheid van de zeehavens en achterlandverbindingen.

van nabijgelegen bestaande knooppunten en als steun past • Er wordt meer kennis ontwikkeld over de effecten

binnen de staatssteunregelgeving. van zeespiegelstijging op de zeehavens.

• • 

  Op de corridors Oost en Zuidoost wordt naast een

Aanpak containercongestie mainport Rotterdam versterking van de robuustheid ook gewerkt aan een

Containercongestie heeft een negatief effect op de modal shift naar spoor, binnenvaart en buisleidingen. • In het kader van de Goederenvervoeragenda vindt

vervoerszekerheid, betrouwbaarheid en competitiviteit een verkenning plaats naar de corridor Zuid.

van de binnenvaart. IenW zet zich samen met de container• Besluitvorming over bekostiging van maatregelen binnenvaartketen in om congestie aan te pakken, zoals Toekomstagenda voor ontwikkeling corridors Oost

ook afgesproken is in de Green Deal Zeevaart, Binnenvaart en Zuidoost in BO MIRT najaar 2020.

en Havens. Een combinatie van digitale, logistieke en • IenW wil vooral inzetten op het versterken van bestaande multimodale bovengemiddelde

infrastructurele maatregelen is ingezet. Onder andere wordt knooppunten en nieuwe logistieke concepten.

onderzocht hoe de bestaande capaciteit van terminals en • Voor investeringen in de zeehavens worden nieuwe schepen beter benut kan worden door een verbetering van prioriterings- en financierings mogelijkheden verkend,

processen en via samenwerking tussen terminals in het bijvoorbeeld kansen- of opgavegericht en integraal.

achterland. Twee voorbeelden van projecten in dat kader • Onderzoek naar voorwaartse effecten van zeehavens.

zijn NextLogic, een integrale planningstool voor de

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 25

5.2 Veiligheid autonoom transport moet gezamenlijk nagedacht worden

over mogelijke incidenten en te nemen beheersmaat Maritieme veiligheid moet blijvend worden geborgd regelen. Digitale weerbaarheid en privacy moeten hoog Maritieme veiligheid omvat zowel security (beveiliging tegen op de agenda van havens, het havenbedrijfsleven en

opzettelijke ongeoorloofde acties / moedwillig handelen) de overheid staan en partijen moeten samen optrekken.

als safety (bescherming tegen incidenten die het gevolg zijn

van niet-moedwillig handelen). Dit vereist gezamenlijk risico-gestuurd inzetten op

cyberveiligheid. Deze aanpak moet verder worden Ook in de scheepvaart zijn er risico’s op incidenten met ontwikkeld. slachtoffers, materiële schade of milieuschade. In 2018

hebben op de binnenwateren (inclusief de havens) Kennisdeling binnen veiligheidscultuur

1349 scheepsongevallen plaatsgevonden met in totaal Meer transparantie en kennisdeling tussen nautische 53 gewonden en twee dodelijke slachtoffers. Een groot beheerders, nautische dienstverleners, vaarweggebruikers, incident met milieuschade was bijvoorbeeld de olielekkage toezichthouders en beleidsmakers geeft meer inzicht in de van het schip ‘Bow Jubail’ in de Rotterdamse haven in 2018. maritieme veiligheidsrisico’s en de in te zetten beheers Het aantal security-incidenten is niet openbaar, maar een maatregelen. Ook het delen van informatie over incidenten voorbeeld van een incident met grote (financiële) gevolgen draagt daaraan bij, omdat het helpt om te leren van fouten. is de cyberaanval met ransomware op de APM container Dit vraagt om een ‘just culture’ in het maritieme domein, terminals in de Rotterdamse haven in 2017. De infectie het hoogste niveau van veiligheidscultuur. Geleerd kan legde het computernetwerk van het containeroverslagworden van het luchtvaartdomein waar ‘just culture’, het bedrijf enige tijd plat. Hoewel er relatief weinig veiligheidsbespreekbaar maken van fouten en het signaleren van incidenten plaatsvinden, kunnen ongewenste inmenging verbeterpunten al breed is ingebed. IenW wil met de havens en cybercriminaliteit wel (zeer) ernstige gevolgen hebben. die koploper zijn op de veiligheidscultuurladder bekijken hoe dit kan worden uitgerold naar de andere havens.

Cyberveiligheid Zowel infrastructuur, havenprocessen als bedrijven moeten Een risico-gestuurde aanpak

beschermd zijn om ongewenste inmenging en cybercrimi Beheersmaatregelen moeten risico-gestuurd worden naliteit te voorkomen. Lading- en overige informatie moet ingezet. Aanvullend op lokale risicobeoordelingen wordt alleen beschikbaar zijn voor ketenpartners en overheden die een nationale security analyse gemaakt. In 2020 moeten de gegevens voor de operatie nodig hebben. Ook bij nieuwe alle havenmeesters beschikken over een goed werkend uitdagingen zoals bijvoorbeeld de overgang naar (semi) veiligheidsmanagementsysteem voor de vaarwegen in hun

26 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

beheergebied. Naast de risico-gestuurde aanpak voor Digitaal transport is in de Goederenvervoeragenda nautische veiligheid en de uitdagingen ten aanzien van opgenomen als een van de vier prioritaire thema’s. cyberveiligheid speelt ook de fysieke veiligheid in de havens Met de Digitale Transport Strategie gaat IenW uit van een een rol. Drugscriminaliteit en illegale migratie brengen de digital-by-default principe, het realiseren van papierloos veiligheid van werknemers in gevaar en treffen het imago transport voor alle transportmodaliteiten, intensieve van havens. Havenmedewerkers moeten veilig kunnen digitale samenwerking tussen overheden, ontwikkeling werken, zonder angst om onder druk gezet te worden van een basis data infrastructuur en de ontwikkeling en om criminele activiteiten te ondernemen. Meldportalen toepassing van structurele (digitale) innovaties. 30 Data voor havenmedewerkers en het integriteitsbeleid van de delen, zowel binnen een sector als cross sectoraal, wordt verschillende bedrijven helpen daarbij. Daarnaast zorgt steeds belangrijker. Er wordt aangesloten op Europese en intensievere samenwerking tussen havenbedrijfsleven, internationale inzet, onder meer om het wettelijk kader havenbeheerders, de havenpolitie en de Koninklijke te scheppen om lading- en transportinformatie ook digitaal Marechaussee voor een effectieve aanpak. Informatiete kunnen accepteren. uitwisseling en -deling tussen de verschillende partijen

is hierbij cruciaal. Ook kan fysieke veiligheid verbeteren Digitale informatie en gegevensuitwisseling

met bijvoorbeeld digitale toegangssystemen om toegang Veel digitale systemen zijn ontwikkeld om informatieketens tot bepaalde havenzones te reguleren. in specifieke bedrijfskolommen te stroomlijnen. Ook zijn

er verschillende initiatieven tussen (haven)bedrijven onderling en tussen verschillende transportmodaliteiten.

Inzet Een voorbeeld zijn de nautische informatiesystemen die effectief verkeersmanagement mogelijk maken. Port

Community Systemen zoals Portbase zorgen ervoor dat

• • 

  In het beleidskader Maritieme Veiligheid zal IenW logistieke bewegingen, processen en informatiestromen

  op korte termijn de ambitie voor nautische veiligheid

verder uitwerken. in en om de havens in steeds verdergaande mate digitaal

• • 

  IenW komt met een analyse van de toprisico’s zijn. Dit draagt onder meer bij aan een vlotte afhandeling

  nautische veiligheid voor de binnenwateren en van douaneformaliteiten en het optimaliseren van logistiek zeehavens. in zeehavens. De komende jaren zullen naar verwachting

• • 

  Er wordt onderzoek uitgevoerd naar de digitale ook binnenhavens en -terminals op Port Community

  weerbaarheid van de havens en er start een

cyberweerbaarheidscampagne. Systemen aansluiten waardoor de werking en effectiviteit

• • 

  IenW gaat kennisdeling tussen betrokken overheden verder kan verbeteren. Daarbij is ook meer publiek-private

  en (externe) partijen op het gebied van safety en samenwerking nodig. Een samenhangend stelsel van security faciliteren. Zo nodig worden landelijke digitale gegevensafhandeling helpt om de informatiepositie

afspraken gemaakt of regelgeving aangepast. van havens en de Rijksoverheid te verbeteren. Dit maakt een

• • 

  Het Interbestuurlijk Toezicht op de havenbeveiliging

wordt door de Inspectie Leefomgeving en Transport gestroomlijnde uitwisseling van data in het havengebied

(ILT) aangepast zodat de verschillende handhavers en ook daarbuiten mogelijk. De opkomst van 5G en het

meer kennis en informatie gaan uitwisselen. ‘internet of things’ zullen nog meer technologische mogelijkheden bieden in het digitaliseren van de havens, transport en logistiek. Een aandachtspunt daarbij is dat binnenhavens en de binnenvaartschippers vanwege hun overwegend kleinere schaalgrootte vaak niet over hetzelfde

5.3 Digitalisering niveau van digitale kennis of middelen beschikken als

in de zeehavens gebruikelijk is.

Digitalisering kan efficiëntie en betrouwbaarheid

in verschillende ketens verbeteren. Overgang naar (semi-)autonoom varen

Gerelateerd hieraan zijn automatisering en robotisering in Digitale uitwisseling van informatie over lading, transportde havens. De containerterminals op de Tweede Maasvlakte modaliteiten of personeel helpt zee- en binnenhavens in Rotterdam horen bijvoorbeeld tot de meest geavanceerde om de efficiëntie en de betrouwbaarheid te verbeteren, geautomatiseerde terminals ter wereld. Ook infrastructuur bijvoorbeeld door bedrijfs- en overheidsprocessen naadloos en vervoersmodaliteiten worden steeds intelligenter door – op elkaar aan te laten sluiten en transportmodaliteiten al dan niet geautomatiseerde – gegevensverzameling, effectiever in te zetten. Zo draagt digitalisering ook bij aan duurzaamheidsdoelstellingen, het verminderen van kosten

en het verbeteren van de concurrentiepositie. 30 Rijksoverheid (2019). Digitale transport strategie Goederenvervoer.

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/11/30/ digitale-transport-strategie-goederenvervoer

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 27

-analyses en onderlinge data-uitwisseling. Het maakt onder

andere een toepassing mogelijk als Smart Shipping, het Inzet

vergaand autonoom varen van zee- en binnenvaartschepen.

Vaarwegbeheerders kunnen het verkeersmanagement verder • IenW blijft zich inspannen om digitale informatieontwikkelen

door optimalisering van bestaande processen, uitwisseling tussen bedrijven en overheid juridisch mogelijk te maken.

maar ook door voor te bereiden en in te zetten op “systeem• Het bestaande Single Window voor Maritiem en Lucht

sprongen” zoals de overgang naar (semi-)autonoom varende zal in afstemming met de havens en maritieme sector schepen. De nautische veiligheid kan hierdoor verbeteren, worden aangepast aan de eisen van de EMSWe

mede door een kleinere kans op menselijk falen. In ieder Verordening.

geval zullen verkeersmanagement en sensor- en digitale • IenW wil de informatiepositie van de overheid in havengebieden versterken. Er moet daartoe in 2025

technologie in zeehavens geschikt moeten zijn voor de een basis data infrastructuur zijn waarin overheden

opkomst van (semi) autonoom transport. Een aandachtspunt en bedrijven data veilig en neutraal kunnen delen. is de transitiefase waar schepen nog niet volledig autonoom • IenW gaat door met de Smart Shipping aanpak.

zijn en waar nog ‘traditioneel’ scheepvaartverkeer op de • IenW bevordert dat ook binnenhavens kunnen

zee- en binnenwateren aanwezig is. aanhaken bij de digitalisering.

Digitale ontwikkeling brengt nieuwe vraagstukken met zich mee

Een toekomstbestendige digitale haveninfrastructuur 5.4 Economie en innovatie

vereist publiek-private uitwisseling en samenwerking tussen alle schakels in de logistieke ketens en havens onderling. Werken aan een aantrekkelijk vestigingsklimaat, Hierbij moet worden ingezet op soepele informatieinnovatiekracht en een goede concurrentiepositie

uitwisseling door harmonisatie van standaarden en binnen een gelijk speelveld

werkwijzen. Digitale ontwikkeling brengt ook innovatie- en Zeehavens concurreren nationaal, Europees en mondiaal arbeidsvraagstukken met zich mee. Om technologie te op ladingstromen, haventarieven en beschikbaarheid van ontwikkelen en toe te passen is voldoende (toegepaste) goede haveninfrastructuur. Elke haven in Nederland heeft IT-kennis van onder meer universiteiten, hogescholen en min of meer zijn eigen specialisatie. Rotterdam is het startups nodig. Dat vraagt om ontwikkelruimte voor meest compleet en kan mede vanwege de diepgang van (digitale) innovaties in de havenclusters en een zekere de vaargeul en havenbekkens alle soorten ladingstromen investeringsbereidheid zowel in het netwerk (bijvoorbeeld verwerken, maar is vooral ook sterk in het containersegment. glasvezel) als in digitale toepassingen. Een uitdaging voor Amsterdam is een zeer grote benzinehaven en kan na het het brede maritieme cluster, onderwijsinstellingen, gereedkomen van de nieuwe grote zeesluis bij IJmuiden havenbedrijfsleven en het Rijk is om ervoor te zorgen ook de nieuwste generaties containerschepen ontvangen. dat arbeidsvraag en –aanbod in een meer digitale haven Tevens biedt de nieuwe sluis getijde-onafhankelijke toegang. zo goed mogelijk op elkaar blijven aansluiten. Moerdijk karakteriseert zich vanwege haar positie tussen Rotterdam en Antwerpen als logistiek knooppunt en extended gate met een stevig chemisch cluster. In North Sea Port is het chemische cluster en de offshore windindustrie in de diepzeehaven van Vlissingen sterk vertegenwoordigd. De in aanleg zijnde Nieuwe Sluis bij Terneuzen biedt nieuwe kansen voor vervoer richting Parijs. Groningen Seaports positioneert zich steeds sterker als data- en energiehaven en zet ook in op waterstof en (biobased) chemie.

28 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Nadenken over toekomstig verdienvermogen arbeidsmarktwetgeving marktverstorend kan werken. IenW

Op basis van het aanbod maken verladers, rederijen, heeft samen met sociale partners in de maritieme sector en terminals en bedrijven zelf de keuzes waar goederen op- of met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid over te slaan en waar bedrijfslocaties te vestigen. De beschik - inmiddels stappen gezet die gericht zijn op het terughalen bare ruimte, zowel milieuruimte als fysieke ruimte, speelt van het onderhoudswerk aan cruiseschepen naar Nederland, een steeds grotere rol in de afwegingen die marktpartijen zo mogelijk al in 2020. Ook hanteert Nederland volgens de maken. Bedrijven hebben behoefte aan zekerheid als zij onderzoekers in vergelijking met de andere onderzochte zich in een haven vestigen. Het verdienmodel van havenlanden relatief hoge inspectietarieven bij import en export. beheerders is nu hoofdzakelijk geënt op inkomsten uit Het veranderde Europese beleid heeft volgens het onderzoek gronduitgifte en op- en overslag. Door verschillende externe niet geleid tot verdere verstoring van het level playing field ontwikkelingen (zoals ook beschreven in hoofdstuk 3) omdat de verruimde AGVV (nog) geen effect heeft laten zien kunnen traditionele inkomsten uit havengelden en en de Europese Commissie heeft bepaald dat de Vpb-plicht contracten afnemen en zullen havenbeheerders zich moeten voor zeehavens vanaf 1 januari 2018 ook in België en Frankrijk oriënteren op alternatieve verdienmodellen, bijvoorbeeld moet gelden. Duitse havens waren al langer Vpb-plichtig, in de maakindustrie, maritieme dienstverlening of in hoewel sommige Duitse havens fiscaal verlieslatend zijn en initiatieven omtrent digitalisering of verduurzaming. daarmee effectief geen Vpb (een winstbelasting) afdragen. De gemeente Rotterdam en samenwerkingspartners zetten Andere EU-landen kunnen in de toekomst de verruimde met het ‘Rotterdam Maritime Capital of Europe’ initiatief AGVV extra gaan benutten, zeker ook nu het aantal krachtige actief in op verbreding van het economisch verdienvermogen partijen in het speelveld groeit met havens als Piraeus, en een sterkere verbinding tussen diensten in de stad Constanta, Gdansk en Genua. en logistieke en industriële activiteiten in de haven.

Innovatie en circulaire economie Concurrentiepositie en gelijk speelveld Voor de overgang naar een duurzame en digitale haven

Overheden investeren in havens, variërend van bekostiging economie is innovatie nodig. Voor de noodzakelijke

van infrastructuur en regels voor markttoegang, tot inrichting reductie van de CO 2 -uitstoot zullen binnen de kaders van

van milieuregels en inspecties. Voor een goede concurrentiehet Klimaatakkoord passende maatregelen worden

positie van de havens is een gelijk speelveld nodig. In het genomen, zoals de afvang en opslag van CO 2 . Hierbij moet

kader van deze Havennota is, in vervolg op onderzoek in het Europese speelveld zo veel mogelijk gelijk blijven en

2014, het level playing field van de havens in de Hamburg - moeten bedrijven de mogelijkheid krijgen om tot nieuwe Le Havre range onderzocht. 31 Mede aanleiding voor het en duurzame vormen van economische activiteiten te onderzoek was het besluit van de Europese Commissie in komen. Kansen liggen er bijvoorbeeld in een circulair

2017 om de Algemene Groepsvrijstellingsverordening (AGVV) aanbod van warmtenetwerken, buisleidingen voor CO 2 -

voor staatssteun aan zeehavens te verruimen naar maximaal transport, aanlanding van windenergie met krachtige

€ 150 miljoen per project en de gedwongen intrekking van de elektriciteitsvoorzieningen en mogelijkheden voor opslag vrijstelling van de Vennootschapsbelastingplicht (Vpb-plicht) en opwekking van duurzame energie. Het grensovervoor Nederlandse zeehavens per 1 januari 2017. IenW schrijdende karakter van North Sea Port is hierbij een concludeert uit onder meer het level playing field onderzoek specifiek aandachtspunt. Nederland en Vlaanderen werken dat het Nederlandse stelsel van havens goed functioneert. gezamenlijk aan het wegnemen van grensoverschrijdende Havenbedrijven werken kostendekkend, voor eigen risico belemmeringen in het functioneren van de zeehaven en zijn in staat om winst te maken. Ook behoort de havenen de daarin aanwezige industrie. dienstverlening tot de top van de wereld. Maar het onderzoek laat ook zien dat er geen volledig gelijk speelveld is voor de De havens zien de circulaire economie als een opgave en zeehavens in België, Nederland, Frankrijk en Duitsland. Dit een kans. Daarmee sluiten ze aan bij het kabinetsdoel om wordt primair veroorzaakt door hogere overheidsbijdragen uiterlijk in 2050 een volledig circulaire economie tot stand van Duitsland en België. Deze hogere bijdragen zijn, zeker te brengen en om voor 2030 50% minder primaire grondin de Duitse situatie, voor een groot deel te verklaren door stoffen te gebruiken. Deze ambities zijn onderschreven een verschil in verantwoordelijkheden en sterkere in het Grondstoffenakkoord dat ook door verschillende overheidsbemoeienis. havens is ondertekend. 32 Een verscheidenheid aan opstart-,

opschaling- en andere circulaire initiatieven is terug te Daarnaast stellen de onderzoekers dat de (in sommige gevallen strengere) interpretatie die Nederland geeft aan de

32 Rijksoverheid (2017). Grondstoffenakkoord. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2017/01/24/

31 Decisio/Erasmus UPT (2020). Level Playing Field West-Europese grondstoffenakkoord-intentieovereenkomst-om-te-ko

Zeehavens. men-tot-transitieagenda-s-voor-de-circulaire-economie

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 29

vinden in de havens. Om deze ontwikkeling verder te 5.5 Europa en internationaal

stimuleren vragen de havens om aanpassingen in de (afval) regelgeving, het bieden van experimenteerruimte en Europese en mondiale economische, geopolitieke- en voldoende aanbod van biobased en op afval gebaseerde veiligheidsontwikkelingen hebben invloed op

grondstoffen. Het Uitvoeringsprogramma Circulaire handelsstromen en de open Nederlandse economie

Economie 2019-2023 gaat onder meer op deze punten in. 33 Nederland heeft als handelsland met een open economie

In de omslag naar een circulaire economie kunnen havens een groot belang bij de Europese Unie en haar interne een belangrijke rol spelen als doorvoerhaven van hoog - markt. Veel Nederlandse banen en bedrijven zijn afhankelijk waardige producten, vestigingsplaats van hoogwaardige van handel met landen binnen de Unie. De Nederlandse industrie en bedrijven, hub voor voorwaartse effecten zeehavens zijn daarbinnen knooppunten die niet alleen op tal van plekken in de regio, proeftuin voor nieuwe Nederland, maar ook een groot deel van Europa met de rest bedrijvigheid en als ecosysteem met interacterende van de wereld verbinden. Ook het industriële en petrobedrijven, kennisinstellingen en publieke partijen. Het chemische ARA-cluster (Antwerpen-Rotterdam-Amsterdam) meer gaan gebruiken van elkaars grond- en afvalstoffen zal heeft een schaal van wereldformaat, vergelijkbaar met vermoedelijk tot meer lokale goederenstromen leiden. Singapore en Houston (VS). Het open karakter van de Binnenhavens kunnen in een verdergaande geïntegreerde economie en de uitgebreide verbindingen met de rest van samenwerkingsrol (corridorbenadering) met zeehavens de wereld zorgen ervoor dat Nederland sterk wordt een sterkere rol spelen in de eigen regio. Het Rijk kan zo beïnvloed door mondiale economische-, (geo)politieke- en mogelijk ondersteuning bieden in het creëren van een veiligheidsontwikkelingen. Handelsoorlogen, protecinnovatie-ecosysteem en het bieden van (experimenteer) tionisme en spanningen in de wereld hebben invloed op ruimte. Het Duitse fonds voor ‘Innovative Hafenwereldhandel en daarmee op de goederenvolumes die de technologien’ (IHATEC) kan hierbij als voorbeeld dienen. Nederlandse havens verwerken. Ook strategische investeringen in Europa door overheden of (staats)bedrijven van buiten de EU hebben invloed, omdat deze effect kunnen

Inzet hebben op de werking van de EU interne markt. Handelsstromen en -routes kunnen bovendien verplaatsen

naar havens en knooppunten buiten Nederland, bijvoorbeeld

• • 

  De regeling internationaal handelsverkeer kan worden als gevolg van investeringen in het kader van het Chinese

toegepast om personeel van buiten de EU in te zetten

voor specifieke onderhouds- en reparatieprojecten. Belt and Road Initiative (BRI). Er zijn ook kansen voor de

• • 

  Zo mogelijk zal in 2020 weer een cruiseschip voor groot Nederlandse havens, zoals mogelijke uitbreiding van het

onderhoud in Nederland moeten komen met het oog short sea vervoer aansluitend op goederenstromen uit Azië op de werkgelegenheid die dit oplevert. per spoor. Politieke en economische diplomatie draagt bij

• • 

  In 2025 wordt een nieuw level playing field onderzoek aan de mogelijkheden voor het maritieme bedrijfsleven om

uitgevoerd met ook aandacht voor havens buiten de

Hamburg – Le Havre range, zoals Gdansk. internationaal te ondernemen.

• • 

  In 2022 organiseert IenW in samenwerking met de

  havens een haveninnovatieconferentie. Europese transportcorridors • IenW bevordert samenwerking tussen havens en Voor havens blijft het belangrijk om goed aangesloten

stedelijke dienstensector. te zijn op de verbindingen naar het achterland. Op Europees

• • 

  In het IenW beleid worden zo mogelijk de

randvoorwaarden voor het versterken van het niveau gaat het primair om het grensoverschrijdende

vestigingsklimaat, milieuruimte, verdienvermogen en Trans-Europese Transportnetwerk (TEN-T) dat de komende

de concurrentiepositie van de havens geborgd. jaren verder gerealiseerd zal worden. Drie van de negen Europese transportcorridors op het kernnetwerk gaan door Nederland: North Sea-Baltic, Rhine-Alpine en North Sea-Mediterranean (zie figuur 4). Nederland zet daarbij in op een veilig, duurzaam en intelligent vervoersnetwerk. Kansen komen er op termijn onder meer door aansluiting van de Betuweroute op het derde spoor Zevenaar/

Emmerich - Oberhausen in Duitsland, door aanleg van het Canal Seine Nord in Frankrijk en bij mogelijke verdieping van de Rijn in Duitsland. Dit zorgt ervoor dat respectievelijk spoor en binnenvaart als duurzame vervoersmodaliteiten

33 Rijksoverheid (2019). Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie ruimte krijgen om verder te groeien.

2019-2023. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/02/08/uitvoeringsprogramma-2019-2023

30 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Figuur 4: TEN-T corridors . 34 Gelet op het toenemende personen- en goederenvervoer op het spoor pleiten de BOZ-havens voor een forse

investeringsimpuls om ook op termijn over voldoende spoorcapaciteit naar Duitsland, Polen en Scandinavië te kunnen beschikken. Volgens de BOZ kunnen nieuwe investeringen helpen om overlast langs bestaand spoor door dorpen en steden te voorkomen en ontstaan hiermee economische kansen voor spoorvervoerders en de Nederlandse zeehavens. Voor het 3RX project (een equivalent voor de IJzeren Rijn spoorverbinding vanuit de haven van Antwerpen naar het Duitse Ruhrgebied) is een tri-nationale werkgroep ingesteld. De inzet van IenW is daarbij om samen met de andere partners te zoeken naar een ‘win-win-win’-situatie voor drie betrokken landen door de grensoverschrijdende mobiliteit breder te bezien en niet alleen te kijken naar een “Rhein-Ruhr” spoorverbinding.

De Europese Green Deal zoals de Europese Commissie

deze in december 2019 presenteerde zet ook nadrukkelijk Europese en internationale inzet op marktin op het stimuleren van modal shift naar water en spoor. toegang en een gelijk speelveld

Het Motorways of the Seas beleid van de EU draagt tot slot De Nederlandse havens en maritieme cluster hebben baat bij aan het versterken van de Europese kustvaart. Dit is bij een gelijk internationaal speelveld en open marktpositief voor de spilfunctie (hub and spoke) van de toegang. Hier spant de Nederlandse overheid zich voor Nederlandse havens en bevordert duurzaam transport in, in Europa en daarbuiten. Het gaat dan onder meer over zee door een lagere uitstoot per eenheid product om het onder de aandacht brengen van de nationale in vergelijking met andere modaliteiten. en sectorspecifieke belangen in de WTO, OECD, IMO, CCR

en EU. Multilaterale afspraken in onder meer WTO-kader lijken echter steeds minder vanzelfsprekend te zijn. Op nationaal en EU-niveau is onder meer belangrijk dat,

34 Rijksoverheid (2017). MIRT-onderzoek goederenvervoercorridors

Oost en Zuidoost. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/ in samenwerking tussen bedrijfsleven en overheid, de juiste

rapporten/2017/07/07/mirt-onderzoek-goederenvervoerrandvoorwaarden en vestigingscondities worden gecreëerd.

cordors-oost-en-zuidoost

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 31

De kracht en het aanzien van de Nederlandse maritieme Internationale samenwerking

cluster en de uitgebreide haven-gerelateerde en maritieme Het lijkt kansrijk voor de overheid en havens in de Hamburg -

kennis dragen hieraan bij. Nederlandse zeehavens en Le Havre range om ondanks de onderlinge concurrentie

multimodale logistieke knooppunten in het achterland meer intensief samen te werken. De overheidsdialoog tussen

kunnen ook verkennen of er mogelijkheden liggen om de Nederland en Noordrijn-Westfalen en nauwe samenwerking

Europese hub-functie van de havens verder te versterken. met Vlaanderen, onder meer op het gebied van transport,

Dit biedt wellicht kansen met het oog op nieuwe landzijdige vormen de basis. Ook hebben de Nederlandse en Duitse

spoorverbindingen met Azië via het Belt and Road initiatief federale overheid regelmatig overleg, onder andere over

en om in te spelen op de positie van het Verenigd Koninkrijk klimaataangelegenheden. Een concreet bestaand voorbeeld

buiten de Europese Unie. van grensoverschrijdende haven samenwerking is die tussen

de havens van Antwerpen, Rotterdam en North Sea Port om

Omtrent de toekenning van EU-cofinanciering in de vorm gezamenlijk in te zetten op de CO 2 -reductie, door afvang- en

van subsidies of garantstellingen voor leningen die opslag van CO 2 met buisleidingen die op de verschillende

ten goede kunnen komen aan de zee- en binnenhavens havens zijn aangesloten. Internationale samenwerking is voor IenW het uitgangspunt dat er op EU-niveau een tussen havens en tussen overheden onderling kan bijdragen maatschappelijk toegevoegde waarde is waarbij door de aan het versterken van de uitgangspositie van het Westmarkt gedreven locatiekeuze en ladingstromen leidend Europese zeehavencluster, ten opzichte van (opkomende) moeten zijn. Ditzelfde geldt voor Europese wet- en havenclusters elders in Europa en tegenover geopolitieke regelgeving, aangezien nationale implementatie geen en -economische invloed van buiten de EU. nadelige gevolgen voor het speelveld tussen de Europese zeehavens moet hebben. Dit gaat in het bijzonder op voor de zeehavens in de Hamburg – Le Havre range, omdat

deze havens op deels dezelfde marktsegmenten inzetten Inzet

en een min of meer gelijk achterland bedienen. De EU-

haven dienstenverordening die vrijheid van dienstverlening • Het Rijk zet zich in voor een gelijk speelveld met open

in Europese zeehavens en financiële transparantie van en eerlijke concurrentie tussen havens en bedrijven, wederkerigheid in handelsrelaties en vrije

(overheids)investeringen regelt, biedt het kader om hier markttoegang (inclusief toegang tot havens) zowel in

nader invulling aan te geven. Richtsnoeren voor staatssteun Europa als met het Verenigd Koninkrijk.

aan zeehavens ontbreken echter, in tegenstelling tot lucht - • Er wordt in de EU aandacht gevraagd voor de

havens waar de Europese Commissie met richtsnoeren verenigbaarheid van buitenlandse directe

invulling geeft aan eerlijke concurrentie. investeringen met Europese regelgeving omtrent staatssteun en publieke aanbesteding.

• • 

  Inzet in Europa voor het invoeren van richtsnoeren

Wederkerigheid in handelsrelaties en een level playing field staatssteun aan zeehavens. zijn ook belangrijke aandachtspunten bij de onderhan• Nederland werkt verder aan de optimale aansluiting

delingen over een handelsakkoord tussen de EU en het van havens en goederenknooppunten op de Europese

Verenigd Koninkrijk (VK) na de Brexit. Nederland streeft TEN-T corridors. • Inzet voor het verkrijgen van EU-subsidies voor

naar een omvangrijk akkoord gezien de grote en brede verduurzaming-, innovatie en digitaliseringsprojecten

belangen van Nederland bij de toekomstige relatie. Na het die de ontwikkeling van de Nederlandse havens ten verlaten van de Europese Unie kan het VK eigen marktgoede komen. toegangs- en staatssteunregimes bepalen, hoewel de mate waarin het VK dat zal (willen) doen nog is af te wachten. Een pleidooi van wederkerigheid en een gelijk speelveld

doet Nederland ook in het kader van EU-onderhandelingen 5.6 Verduurzaming

over maritieme handelsakkoorden of generieke handelsakkoorden met een maritieme paragraaf. Markttoegang Inspelen op de verduurzamings- en klimaatopgave voor zeescheepvaart, non-discriminatoire toegang tot is noodzaak havendiensten, wederkerigheid van investeringen en de mogelijkheid om bedrijfsactiviteiten uit te oefenen in Het kabinet heeft in het nationale Klimaatakkoord de buitenlandse havens (zoals baggeren) is bijvoorbeeld van ambitie geformuleerd om in 2050 klimaatneutraal te zijn,

belang voor het verder kunnen uitbouwen van strategische met als tussentijds doel 49% CO 2 -reductie in 2030 ten

havenposities elders in de wereld. Niet alleen de havens opzichte van de uitstoot in 1990. 35 Industriële en logistieke kunnen hiervan profiteren, maar ook gelieerde havenbedrijvigheid zoals de natte waterbouw. Ook is belangrijk

dat de EU aandacht heeft voor naleving van Europese 35 Rijksoverheid (2019). Klimaatakkoord. https://www.klimaatakkoord.

aanbestedingsregelgeving. nl/documenten/publicaties/2019/06/28/klimaatakkoord

32 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

functies van de havens zijn nu nog voor een belangrijk deel

georiënteerd op fossiele grond- en brandstoffen die bij Inzet

gebruik leiden tot CO 2 -uitstoot. De Nederlandse havens herkennen en erkennen het urgente belang van Het kabinet zet met het Klimaatakkoord in op:

verduurzaming en zetten daarom in op onder andere de • Stimuleren van het gebruik van CO 2 reducerende

biobased en circulaire economie, opwekking, aanlanding maatregelen. De subsidieregeling SDE+ wordt hiertoe verbreed waarbij jaarlijks subsidie beschikbaar komt,

en gebruik van hernieuwbare energie, elektrificatie van oplopend tot maximaal €550 mln. in 2030.

chemie en industriële processen, recycling, geothermie • Eén van de technieken die gesubsidieerd wordt is CCS.

en ontwikkeling van waterstof als energiedrager. Daarbij De subsidie aan CCS is begrensd in tijd en omvang en

zijn de bedrijven die gevestigd zijn in de Nederlandse mag niet ten koste gaan van andere duurzame

havenclusters vaak al schoner en efficiënter dan bedrijven technieken. • Bevorderen van innovatie. Om de benodigde nieuwe

in andere (Europese) landen. Tegelijkertijd is het besef technologieën beschikbaar, betrouwbaar en betaalbaar

aanwezig dat bepaalde typen havenactiviteiten gepaard te krijgen wordt een innovatieprogramma ontwikkeld

gaan met negatieve externe effecten, zoals de uitstoot en pilots en demo’s ondersteund.

van NOx of fijnstof. Hoewel aan de hand van emissie - • Een verstandige CO -heffing in samenhang met het 2

regis traties 36 is te herleiden dat de emissies naar lucht in ETS-systeem dient als prijsprikkel waarbij de evt. opgehaalde middelen worden benut voor vergroening

zeehavens zijn gedaald, blijven emissies die schadelijk zijn van de industrie.

voor natuur en milieu inherent aan industriële en logistieke • Een regionale clusteraanpak. Vier van de vijf

bedrijvigheid in zeehavens. Ook een duurzame activiteit als Nederlandse industrieclusters omvatten de zeehavens,

het terugwinnen van herbruikbare afvalstoffen kan lokaal te weten de clusters Rotterdam/Moerdijk,

extra emissies opleveren. De opgave is om deze negatieve Noordzeekanaalgebied, Noord-Nederland en Zeeland. De industrie en de havenbedrijven werken samen met

effecten verder te verminderen, zodat schone en duurzame de overheden aan een plan van aanpak voor de

havens de ‘licence to operate’ behouden en duurzame verschillende industrieclusters. havens een marktfactor van belang worden in de concurrentiestrijd om logistieke ketens en vervoersstromen aan te trekken. Van belang is daarbij ook dat havens en de goederencorridors binnen de beschikbare milieuruimte om hun reductieopgave op een kosten effectieve wijze (kunnen) opereren. Dit vergt inspanning van alle betrokken te realiseren. Er is in vrijwel alle havens met industriële partijen. bedrijvigheid behoefte om aangesloten te zijn op een

CO 2 buisleidingen netwerk. Onder regie van het ministerie CCS is onmisbaar voor CO 2 -reductie van EZK zal CCS nader ingevuld worden. Het vigerende

In de CO 2 -reductiestrategieën neemt afvang, hergebruik en ruimtelijk beleid voor de Noordzee, de Beleidsnota opslag van CO 2 (CCUS: Carbon Capture, Usage and Storage, Noordzee 2016-2021, benoemt CO 2 -opslag als een activiteit

hierna: CCS) een belangrijke positie in. In de overgangsfase van nationaal belang en stelt dat er voldoende ruimte

naar duurzame energievoorziening en productieprocessen moet zijn voor de opslag van CO 2 in lege olie- en gasvelden

is CCS erg belangrijk voor de concurrentiepositie van de of in ondergrondse waterhoudend bodemlagen (aquifers) havens. Om bedrijven een transitie te kunnen laten door - en voor de bijbehorende leidingen. 37 maken dienen bestaande processen (verder) te worden verschoond en moeten nieuwe duurzame bedrijfsprocessen De waterwet biedt ruimte om bestaande platforms en worden opgestart. Het per direct afsluiten en afstoten van leidingen hiervoor in te zetten. Bij aanleg kan worden bestaande faciliteiten brengt hoge kosten met zich mee met bekeken of dit gekoppeld kan worden met andere mogelijke gevolgen voor investeringen in verduurzaming. buisleidingsystemen.

CCS kan in de periode tot 2030 en enige tijd daarna een

grote bijdrage leveren aan het terugdringen van emissies Beperkt beschikbare milieuruimte

in zeehavens, specifiek in de industrie, de elektriciteits - De huidige PFAS- en PAS-problematiek illustreert de sector en afvalverbrandingsinstallaties. De toepassing opgaven van beperkt beschikbare milieuruimte in havens van CCS mag de overgang naar fundamenteel duurzame en op de vaarwegen. Bij het hergebruik van met PFAS bedrijvigheid echter niet blokkeren. Daarom is in het verontreinigde grond en baggerspecie in het kader van

Klimaatakkoord aangegeven dat de subsidiëring op zodanige projecten in de grond-, weg- en waterbouw is stagnatie wijze plaatsvindt dat er voldoende subsidie beschikbaar ontstaan omdat de vrijkomende grond en baggerspecie niet blijft voor andere duurzame technieken, terwijl er ook voldoende perspectief wordt geboden aan de industrie

37 Rijksoverheid (2015). Beleidsnota Noordzee 2016-2021. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/beleidsnota-s/

36 Rijksoverheid (2020). www.emissieregistratie.nl 2015/12/14/beleidsnota-noordzee-2016-2021

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 33

Figuur 5: Mogelijkheden CO 2 -transport

CO 2 -transport

met pijpleiding

CO Amsterdam

2 -transport

met zeeschip naar

opslaglocaties CO 2 naar kassen

CO

2 -transport met Rotterdam binnenvaartschip

en/of pijpleiding

Moerdijk nemers die een projecten willen wijzigen of een nieuw

CO Ruhrgebied 2 -transport project willen starten waarbij stikstof vrijkomt. Het kabinet

met pijpleiding werkt met veel urgentie verder aan een structurele aanpak Antwerpen voor de stikstofproblematiek. Het is belangrijk dat havens

Geleen

 CO en bedrijfsleven in de havens, zoals reeds gebeurt, 2 opvang kansen

 CO samenwerken aan oplossingen voor zowel de korte als lange 2 opslag kansen

 CO 2 terminal termijn. Daarbij valt te denken aan regionale stikstofbanken of natuurcompensatie, rekening houdend met Best

Beschikbare Technieken.

kon worden afgezet. Hierdoor zijn baggerwerkzaamheden Green Deal Zeevaart, Binnenvaart en Havens

uitgesteld en liepen infrastructurele werken vertraging op In de Green Deal Zeevaart, Binnenvaart en Havens hebben of kwamen deze stil te liggen, met potentieel gevolgen voor overheid, havens en de zee- en binnenvaartsector medio de bereikbaarheid en knooppuntfunctie van de havens. 2019 afspraken gemaakt over verdere verduurzaming

Het kabinet heeft diverse maatregelen genomen om afzet (reductie CO 2 en andere broeikasgassen) van de zeevaart,

van PFAS houdende grond en baggerspecie mogelijk te binnenvaart en havens. 38 In de Green Deal is onderkend dat maken. Hierdoor zijn veel knelpunten weggenomen. Naar zeehavens en binnenhavens een faciliterende rol vervullen verwachting zal in 2020 een definitief handelingskader voor bij het terugdringen van schadelijke emissies door de het toepassen van PFAS-houdende grond en baggerspecie zeevaart en de binnenvaart. Hierbij kan gedacht worden worden vastgesteld. aan bijvoorbeeld alternatieve tank- en laadinfrastructuur (zoals walstroomvoorzieningen, vulpunten voor duurzame In mei 2019 deed de Raad van State uitspraak dat de energiedragers en batterij-wissellocaties). De komende Programma Aanpak Stikstof (PAS) niet langer als jaren zal de Green Deal samen met alle betrokken partijen onderbouwing kan worden gebruikt voor toestemmingsworden uitgevoerd. Van groot belang is ook dat initiatieven besluiten op grond van de Wet natuurbescherming (Wn). die de havens en sector zelf hebben genomen, zoals de Sinds de uitspraak van de Raad van State kunnen projecten Environmental Shipping Index (ESI) die schone schepen en activiteiten die tot stikstofdepositie leiden minder beloont met korting op de havengelden of het World Ports eenvoudig een vergunning krijgen. Dit heeft forse Climate Action Program (WPCAP), doorgezet worden. Voor consequenties voor de maatschappelijke en economische de verduurzaming van de zeevaart is de in april 2018 binnen ontwikkeling van Nederland. Ook havenbedrijven de Internationale Maritieme Organisatie (IMO) aangenomen en de in havengebieden gevestigde bedrijven en industrie initiële strategie voor reductie van broeikasgassen van ondervinden hinder, aangezien vestiging en uitbreiding op schepen een belangrijk gegeven. 39 Afgesproken is dat

zijn minst wordt bemoeilijkt. Het kabinet heeft reeds geld de totale CO 2 -uitstoot van de internationale scheepvaart

uitgetrokken voor natuurherstel en heeft aangekondigd met de inzet van enkele bronmaatregelen de meest dringende Rijksprojecten te gaan uitvoeren. Dit biedt nog geen oplossing voor de Nederlandse havens. Havenbeheerders 38 Rijksoverheid (2019). Green Deal Zeevaart, Binnenvaart en Havens.

en bedrijven in het havengebied profiteren wel van de https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/06/11/

legalisatie van de zogenaamde meldingen. Met de provincies green-deal 39 IMO (2018). UN body adopts climate change strategy for shipping.

zijn beleidsregels afgesproken waarmee er helderheid is http://www.imo.org/en/MediaCentre/PressBriefings/

over welke voorwaarden worden gesteld aan initiatief - Pages/06GHGinitialstrategy.aspx

34 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

in 2050 moet zijn gehalveerd in vergelijking met 2008, Nederland zal bij de uitwerking kijken naar onder meer en dat de sector zo spoedig mogelijk daarna volledig de onderlinge samenhang van maatregelen, de uitvoerklimaatneutraal gaat werken. baarheid en budgettaire gevolgen.

Overige ontwikkelingen zoals ontgassen

Inzet Green Deal en pyrolyse Een belangrijke duurzame ontwikkeling is de komende

invoering van een ontgassingsverbod in de binnenvaart.

Binnenvaart Binnenvaartschepen die gevaarlijke vloeibare lading

• • 

  Meer uniformiteit bij gedifferentieerde tarieven/

kortingen op het binnenhavengeld. vervoeren ontgassen hun schip vaak na het lossen van de

• • 

  Stimuleren ketenoptimalisatie in de binnenvaart. lading, waarbij de restdampen vrijkomen naar de open

• • 

  Uniforme grondslagen voor een lucht. Om verontreiniging van nieuwe (niet compatibele) binnenhavengeldverordening. vloeibare lading te voorkomen, is ontgassen nodig. Er wordt

• • 

  Uitbreiding van walstroomvoorzieningen en naar toegewerkt naar een totaalverbod op varend ontgassen

  behoefte locaties voor het wisselen van accupakketten,

alsmede infrastructuur voor alternatieve duurzame in 2024. Schippers moeten bij inwerkingtreding van deze

brandstoffen. wijziging van het Scheepsafvalstoffenverdrag (CDNI) een

alternatief hebben om toch te kunnen ontgassen. Er zijn Zeevaart al dampverwerkingsinstallaties in de zeehavens van

• • 

  Onderzoek naar het toepassen van vernieuwende Rotterdam, Moerdijk en North Sea Port (Terneuzen)

walstroomconcepten.

• • 

  Optimaliseren van de Environmental Ship Index (ESI) aanwezig. Ook zullen er mobiele installaties komen

en Green Award voor kortingen op haventarieven die om elders te kunnen ontgassen.

aansluiten bij de Green Deal doelstellingen.

• • 

  Verdere ketenoptimalisatie met digitale hulpmiddelen Een andere duurzame ontwikkeling is de toepassing van

  en samenwerking. pyrolyse, een verbrandingstechniek waarmee afval•

 Verkenning naar just in time varen. producten zoals weggooipallets, gebruikte plastic folie,

Havens maar ook walnootschillen, rioolslib of oude autobanden

• • 

  De meest schone zee- en binnenvaartschepen in de een tweede leven krijgen. Door dit soort afval thermisch te havens stimuleren. recyclen verdwijnt het niet meer in een verbrandingsoven.

• • 

  Bevorderen van bunkerfaciliteiten en infrastructuur voor De haven van Moerdijk is gekozen als locatie voor de

alternatieve duurzame brandstoffen, zoals biodiesel,

LNG, waterstof(dragers), walstroom en wisseling van Pyrolyseproeftuin Zuid-Nederland. Hier onderzoeken

accupakketten. diverse partijen hoe reststromen met de pyrolysetechnologie

te verwerken zijn tot waardevolle producten.

Modal shift

Met het programma Goederencorridors Oost en Zuidoost Inzet

en de Goederenvervoeragenda zet de overheid samen met

de logistieke- en corridorpartners in op een verdere modal • Inzet op uitvoering van de acties uit de Green Deal

shift van weg naar water, spoor en buisleidingen. Daarnaast Binnenvaart, Zeevaart, Havens (onder andere walstroom en aanleg Clean Energy Hubs).

blijft de Rijksoverheid in alle mogelijke internationale • Internationale inzet op het verder vergroenen van

gremia (zoals EU, IMO en CCR) inzetten op de verduurzaming vervoersmodaliteiten en samenwerking met andere van mobiliteit en vermindering van de uitstoot van zwavel, overheden om verduurzaming van havens een verdere

stikstof en fijnstof. Het Nederlandse uitgangspunt is dat impuls te geven.

ambitieuze reductiedoelen en klimaatmaatregelen niet • Verkennen van een koepelbenadering voor vergunningverlening en verduurzaming van

op lidstaat, maar idealiter op mondiaal of ten minste havenactiviteiten zodat binnen natuur- en

Europees niveau worden ingesteld om het gelijke speelveld milieugrenzen meer groeiruimte ontstaat. te borgen en de effectiviteit te vergroten. In dat kader volgt • Inzet op modal shift en duurzaam vervoer over water Nederland ook met belangstelling de ontwikkelingen rond de Europese Green Deal die de Europese Commissie in december 2019 presenteerde. Verschillende elementen uit de Europese Green Deal, zoals inzet op verduurzaming van de scheepvaart en het stimuleren van modal shift, sluiten nadrukkelijk aan op de nationale ambities en inzet.

De Commissie zal de Green Deal mededeling nader uitwerken in wetgevingsvoorstellen of anderszins.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 35

5.7 Ruimtelijke omgeving hoofdvaarwegen. Tegelijkertijd blijft voor de havens het

vervoer van gevaarlijke stoffen via spoor van belang.

Verschillende functies en belangen

binnen beperkte ruimte Combineren van opgaven

In sommige havengebieden staan de havenactiviteiten De beschikbaarheid van voldoende ruimte is een voorwaarde onder druk vanwege de woningbouwopgave. Dit speelt voor het goed kunnen functioneren van de industriële en momenteel vooral in Amsterdam waar wordt gewerkt aan logistieke functies van de havens. Ook is ruimte nodig voor de transformatie naar een hoogstedelijk woonwerkmilieu. de duurzame en economische transitie van de havens. De Om recht te doen aan de gedane investering in de nieuwe havenbeheerders zorgen zelf voor een optimale en efficiënte zeesluis IJmuiden is IenW van mening dat stedelijke inrichting van hun havengebied. In dichtbevolkt Nederland ontwikkeling op bestaand havengebied en havenuitbreiding zullen functies en belangen gecombineerd moeten worden, met behoud van bedrijvigheid elders in het Noordzeekanaal - zowel boven- en ondergronds in de fysieke leefomgeving als gebied onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en bekeken in relatie tot milieuruimte. Clustering van havenactiviteiten moeten worden in lijn met de ontwerp-NOVI. In de visie zorgt voor meer toegevoegde waarde en werkgelegenheid en Noordzeekanaalgebied 2040 is de Houtrakpolder genoemd vergemakkelijkt de transitie naar een duurzame economie als reserveringslocatie voor als de goederenoverslag volgens doordat bedrijven gebruik kunnen maken van elkaars verwachting doorgroeit en een verdere intensivering van restwarmte, afvalstromen of anderszins. Verwacht wordt het bestaande havenareaal plaatsvindt. Ruimtelijke keuzes 41 dat in de nabije toekomst de behoefte aan ruimte in havens moeten worden gemaakt in samenwerking en afstemming op zijn minst gelijk zal blijven. De Ontwerp Nationale met alle partijen, zoals ook in de visie Noordzeekanaal - Omgevingsvisie (NOVI) benoemt bovendien dat de energiegebied is opgenomen. Een intensievere samenwerking in en grondstoffentransitie (tijdelijk) extra ruimte vraagt in het Noordzeekanaalgebied kan bijdragen aan een optimale de zeehavens. Havens hebben daarnaast baat bij ruimte 40 inrichting en het effectief gebruiken van ruimte in het om grootschaligheid van transport, logistiek en industrie te Noordzeekanaalgebied. IenW is van mening dat ruimtelijke faciliteren, aangezien dit efficiënte afhandeling en productie uitbreiding van de Amsterdamse haven naar een IJ-vlakte mogelijk maakt. Zeeschepen en met name containerschepen hier niet bij past gegeven de beschikbaarheid van worden steeds groter en de haveninfrastructuur beweegt havenareaal op Maasvlakte II en de druk van andere daarop mee. De grootte en diepgang van de havenbekkens activiteiten op zee, zoals de windmolenparken. is een factor van belang in de concurrentiestrijd met andere

Europese havens. Op regionaal niveau is het belangrijk In mainport Rotterdam richt de woningbouwdruk zich dat de rol en positie van de bovengemiddelde logistieke vooral op de noordoever van de Maas, wat vooralsnog multimodale knooppunten en binnenhavens wordt mee ruimtelijk goed te combineren lijkt met de havenfuncties. genomen in de regionale omgevingsvisies (POVI en GOVI). In de overige zeehavens van nationaal belang is de woningbouwopgave minder urgent aanwezig. Bij

Ruimtelijke druk op vervoersnetwerk vermenging en overloop van woon- en havenfunctie zal

Een groeiend zorgpunt vormt de woningbouw langs nadrukkelijk aandacht moeten zijn voor eventuele hinder hoofdvaarroutes, vooral in verstedelijkt gebied. Dit werkt en maatregelen om hinder zoveel mogelijk te voorkomen, belemmerend voor de binnenvaart (op terreinen als zowel van de kant van de havens als van de bewoners. vaartijden, vaardrukte, milieudruk en het vervoer van gevaarlijke stoffen) en kan daarmee een negatief effect Begrip kweken voor mogelijk overlast gevende activiteiten hebben op de modal shift van weg naar water. Dit probleem maakt daar onderdeel van uit. Voorts is het van belang om doet zich niet alleen in Nederland voor, maar ook in er rekening mee te houden dat er een categorie bedrijven verstedelijkte gebieden langs de Rijn in Duitsland. Het is die door de aard van de bedrijfsactiviteit niet (goed) vervoer van gevaarlijke stoffen wordt geregeld via het verenigbaar is met de woonfunctie. Ook de transitie naar Basisnet; een landelijk aangewezen netwerk voor het duurzame en circulaire havens vergt voldoende ruimte. vervoer van gevaarlijke stoffen met regels voor zowel In sommige havengebieden is (te) weinig experimenvervoer als de ruimtelijke ordening. In het kader van de teerruimte om innovatieve projecten en vooruitgang veiligheid zet IenW in op meer vervoer van gevaarlijke mogelijk te maken. De havens van Rotterdam, Amsterdam stoffen via de binnenvaart en minder via de weg. Dit vraagt en de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone kunnen binnen de NOVI extra aandacht voor de ruimtelijke ordening langs de

41 Stuurgroep Visie Noordzeekanaalgebied (2014). Visie 40 Rijksoverheid (2019). Ontwerp Nationale Omgevingsvisie. Noordzeekanaalgebied 2040. https://www.noordzeekanaalgebied.

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/06/06/ nl/wp-content/uploads/2014/11/Downloads_downloadFile_66dc4fontwerp-nationale-omgevingsvisie 1d6e57f7ca47561a0517bd4913.pdf.

36 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

aangewezen worden als zogenoemde NOVI-gebieden waar

een aantal jaren geëxperimenteerd kan worden met Inzet

vraagstukken omtrent ruimtelijke ordening, milieu en

andere maatschappelijke opgaven. Dit kan wellicht • IenW monitort doorlopend hoe de havenfunctie

bijdragen aan verdere innovatie en realisatie van doorbraaken woningbouw in het Noordzeekanaalgebied zich ontwikkelen. Uiterlijk twee jaar na opleveren

initiatieven. Een voorbeeld hiervan is de aanlanding van van de nieuwe zeesluis zal IenW deze ontwikkeling

duurzame windenergie die is opgewekt op zee. Deze energie evalueren. kan de transitie van de energie-intensieve haven-industriële • De havengebieden van Amsterdam en Rotterdam

clusters naar duurzaam en circulair ondersteunen, en de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone kunnen als

bijvoorbeeld door de beschikbaar komende windenergie NOVI-gebieden gelden zodat er experimenteerruimte ontstaat voor ontwikkeling.

te gebruiken voor de opwekking van groene waterstof. • Het Rijk wil met de regio werken aan een zorgvuldige

Een andere mogelijkheid is de benutting van reststoffen en integrale afweging van de verschillende publieke

(onder andere warmte) door de omgeving. belangen in het havengebied zodat wonen, werken,

recreëren en verduurzaming met elkaar in balans

Benutten van kansen blijven. • IenW investeert mee in de nautisch veilige situatie

Er liggen ook kansen voor de havens in het faciliteren van de zeesluis bij IJmuiden door de ontwikkeling van

van de maritieme maakindustrie voor de aanleg en het een nieuwe Energiehaven (combinatie lichterlocatie onderhoud van windparken en offshore-installaties en assemblage windmolens). op zee en in het ontmantelen en slopen van niet langer in gebruik zijnde offshore-platforms (“decomissioning”).

Een voorbeeld van inzet op met name het offshore-wind segment is de Energiehaven bij Velsen/IJmuiden waar samenwerkende partijen in het Noordzeekanaalgebied een win-win situatie creëren door met een bundeling van belangen kades en kadeterrein te realiseren voor assemblage van windmolenparken. Een ander voorbeeld is het Zeeuwse havengebied waar een omvangrijk offshore cluster gericht is op meer dan 50 wind op zee projecten. Hierbij zijn 300 bedrijven, overheden en onderwijs instellingen betrokken.

Wat betreft ruimtelijke ontwikkeling op zee stelt IenW dat nautische veiligheid en maritieme toegang tot zeehavens gegarandeerd moeten blijven, zodat zeeschepen voldoende ruimte behouden voor uitwijkmanoeuvres en er sprake is van veilige en vlotte aanvaarroutes richting havens.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 37

5.8 Arbeidsmarkt

Voldoende en gekwalificeerde mensen zijn en blijven nodig

Zoals reeds in het eerste hoofdstuk vermeld, zorgen zee- en binnenhavens voor veel directe en indirecte werkgelegenheid. In 2017 waren er 185.000 werkzame personen direct verbonden aan de Nederlandse zeehavens. 42 Het gaat dan om werkgelegenheid gerelateerd aan de op- en overslag in de havens, de aan- en afvoer van goederen via de verschillende modaliteiten en de werk gelegenheid bij in de haven gevestigde bedrijven in de productie, handel en dienstverlening. Voor bedrijven die in de havens zijn gevestigd of met de havens verbonden stukken in samenhang worden bezien met thema’s zijn, is het van groot belang dat er voldoende en gekwali(uitdagingen) als duurzaamheid, circulaire economie, ficeerde werknemers beschikbaar zijn. Een uitdaging vormt digitalisering en cyberveiligheid. Ook is nauwe daarbij de veranderende samenstelling van de arbeidsmarkt samenwerking met en afstemming tussen overheid, (bijvoorbeeld als gevolg van vergrijzing) en de transities (haven)bedrijfsleven, onderwijs (MBO, HBO en WO) die de bedrijvigheid in de havens qua aard en samenstelling en kennisinstellingen nodig. doen veranderen. Voorbeelden zijn energietransitie en

digitalisering die grote invloed zullen hebben op de Bestaande initiatieven

samenstelling van goederenstromen en de bedrijfsmodellen In Rotterdam is in 2019 als onderdeel van het en -processen binnen (haven)bedrijven en logistieke ketens. “Leerwerkakkoord” een Sectorakkoord voor de Rotterdamse Doordat de aard van het werk in havens verandert, zullen haven gesloten waarin bovengenoemde elementen traditionele banen verdwijnen en nieuwe (andersoortige) in gezamenlijkheid door de lokale overheid, de haven, banen verschijnen. Digitalisering, energietransitie en naar het havenbedrijfsleven en het onderwijs opgepakt worden. verwachting meer maritieme maakindustrie en dienst Een ander voorbeeld is de Human Capital Council waarin verlening zullen leiden tot meer behoefte aan (middel) experts op de gebieden onderwijs en arbeidsmarkt elkaar hooggeschoolde arbeid. De arbeidsmarkt zal hierop moeten ontmoeten. In het Werkprogramma Zeehavens 2018-2021 anticiperen, om een mismatch tussen vraag en aanbod zijn ook verschillende gezamenlijke initiatieven opgenomen zoveel mogelijk te voorkomen. om het arbeidsaanbod blijvend aan te laten sluiten op de arbeidsvraag. De komende jaren volgt verdere uitvoering en

Op veranderingen inspelen zal zo nodig, als blijkt dat bestaande inzet niet toereikend is,

De arbeidsmarkt in de haven en maritieme sector kenmerkt met partners over eventuele aanvullende inzet gesproken zich door haar flexibiliteit en is daarom in staat om op de worden. 43 veranderingen in te spelen. Belangrijk is dat wordt ingezet op om- en bijscholing zodat opgebouwde maritieme kennis en ervaring voor de sector behouden blijft en werknemers

tegelijkertijd adaptief worden voorbereid op de veran Inzet

derende omstandigheden en arbeidsvraag (zoals IT-kennis).

Een uitdaging is tevens om werken in de havens en de • IenW organiseert in 2020 een

maritieme sector aantrekkelijk te houden zodat aanwezig arbeidsmarktbijeenkomst over de toekomst van het werk in de havens.

talent hier graag wil (blijven) werken. Het havenbe• Inzet op monitoring van de maritieme arbeidsmarkt en

drijfsleven moet eigen personeel een aantrekkelijk (carrière) de aanpassing op de transitie van de havens. perspectief bieden en ondersteunen bij het actueel houden • Initiatieven gericht op (jong) talent en behoud van

van kennis en vaardigheden en eventueel het begeleiden maritieme kennis en kunde krijgen steun.

van werk naar werk. Herintreders, jong talent en nieuw• Nationaal en Europees werken aan het verbeteren van het imago van werken in de maritieme sector.

komers uit andere sectoren moeten aangemoedigd worden en de kans krijgen om in de havens en de maritieme sector aan de slag te gaan. Dat vereist ook dat arbeidsmarktvraag

43 Rijksoverheid (2018). Rapport Werkprogramma Maritieme Strategie en Zeehavens 2018-2021. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/

42 Erasmus UPT (2018). Havenmonitor 2017. https://havenmonitor.nl/ rapporten/2018/02/22/ onewebmedia/Havenmonitor%202017%20Final.pdf rapport-werkprogramma-maritieme-strategie-en-zeehavens

38 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Karakteristieken havengebieden en agenderende inzet

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 39

Iedere haven heeft eigen karakteris tieken. Op verzoek van en met inbreng van de havens is elk havengebied kort beschreven en wordt ingegaan op de kansen en opgaven in het desbetreffende havencluster met de mogelijke agenderende inzet van het Rijk. Vanwege de geografische nabijheid worden Rotterdam en Moerdijk als één havengebied besproken.

Cluster Rotterdam en Moerdijk ontwikkeling naar een innovatie-ecosysteem. Grootste zorg

van het havenbedrijf is of er voldoende zekerheid en Rotterdam en Moerdijk liggen samen met onder meer (milieu)ruimte is om de veranderingen door te kunnen de havens van Drechtssteden, Vlaardingen en Schiedam voeren. Het gaat hier bijvoorbeeld om een passend geluid-, in het gebied Rijn- en Maasmond. In het havencluster zijn bodem- en stikstofkader. Het havenbedrijf, gemeente ongeveer 122.000 personen werkzaam. Als ook de indirecte Rotterdam en Provincie Zuid-Holland zetten daartoe in op werkgelegenheid wordt meegenomen bieden de havens een koepelbenadering voor stikstof en geluid, waarbinnen in dit cluster werkgelegenheid aan 225.000 personen. meerdere bedrijven milieugebruiksruimte verdelen. De toegevoegde waarde van deze regio aan de Nederlandse Daarnaast werkt het havenbedrijf mee aan de voorbeeconomie is € 27,2 miljard, waarvan € 18 miljard direct reidingen voor de realisatie van een distributienetwerk voor haven gerelateerd. 44 restwarmte van de industrie naar de regio en van een

CCS-buisleidingennet voor CO 2 -afvang- en opslag onder

Met een totale overslag van 469 miljoen ton goederen was de Noordzeebodem. Voor een betere toegankelijkheid pleit de haven van Rotterdam ook in 2019 de grootste zeehaven de haven voor voldoende capaciteit voor het spoorgoederenvan Europa. Als enige Europese zeehaven staat Rotterdam vervoer (Boog van Meteren, Noordtak, Brabant-route). in de top tien van mondiale zeehavens, op een tiende plaats. Met een maximale waterdiepte van 24 meter is Rotterdam De andere haven van nationaal belang in dit gebied is als enige van de vier grootste havens in de Hamburg-Le Moerdijk. Deze haven is met een overslag van 18 miljoen Havre range onbeperkt toegankelijk voor de meest ton (2018) de vierde Nederlandse zeehaven. De haven van diepstekende zeeschepen. In 2018 arriveerden 29.476 Moerdijk positioneert zichzelf, naast het zijn van een zeeschepen en 123.859 binnenvaartschepen in de haven van shortsea haven met haar vele Europese distributiecentra, Rotterdam. De Rotterdamse haven richt zich met name op ook als extended gate voor de havens Rotterdam en containeroverslag en bulkgoederen: aardolie, chemicaliën, Antwerpen. Hiermee heeft Moerdijk tevens een belangrijke oliën en ertsen. knooppuntfunctie op de Zuid-Oost corridor en het Europese TEN-T netwerk en is de haven aangemerkt als boven Het Havenbedrijf Rotterdam heeft een vooruitstrevende rol gemiddeld logistiek knooppunt op de Goederencorridor genomen door in verschillende stappen de transitie naar Zuidoost. De haven heeft daarnaast een sterk chemisch een duurzaam haven-industrieel complex te maken. Stap cluster en procesindustrie en is via een buisleidingstelsel één legt de focus op efficiency, benutting van restwarmte en direct verbonden met de chemische clusters van Antwerpen, CC(U)S. In stap twee gaat het om de ontwikkeling van een Rotterdam, Zeeland, Noord-Limburg en het Ruhrgebied. nieuw energiesysteem, gebaseerd op groene elektriciteit en Het Havenbedrijf Moerdijk heeft als doel om in 2030 het waterstof. In stap drie staat de ontwikkeling van circulaire knooppunt van duurzame logistiek en duurzame chemie productieprocessen centraal. Het havenbedrijf zet ook en procesindustrie te zijn in de Vlaams-Nederlandse Delta. volop in op digitalisering om de haven nog efficiënter Belangrijkste uitgangspunten daarbij zijn waarde creatie, te maken en handelsstromen nog beter af te kunnen duurzaamheid en veiligheid. Op logistiek terrein wil de handelen. Ook zoekt Havenbedrijf Rotterdam naar meer haven zijn positie als belangrijk multimodale hub en verwevenheid tussen haven en stedelijke economie en de extended gate verder ontwikkelen. Hiervoor zoekt Moerdijk

44 Erasmus UPT (2018). Havenmonitor 2017. https://havenmonitor.nl/ onewebmedia/Havenmonitor%202017%20Final.pdf

40 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

naar een betere aansluiting tussen de verschillende Een belangrijk focuspunt daarbij is smart logistics. modaliteiten en vooral het versterken van haar short sea De ambitie van Havenbedrijf Moerdijk is om in 2030 positie in combinatie met het spoor om zo een modal shift energieneutraal te zijn. De aanwezige chemische industrie naar spoor en water te stimuleren. Dit vraagt wat het wordt verduurzaamd. Circulariteit van grond- en

Havenbedrijf betreft naast de onderhoudsinvesteringen en afvalstoffen heeft daarin een belangrijke rol. Er is behoefte een verbeterde nautische toegang, extra investeringen in aan heldere wet- en regelgeving omtrent het gebruik kademuren en kadefaciliteiten en uitbreiding en beveiliging van afvalstoffen als grondstoffen en aan voldoende van het spoor (opstelsporen, passeerspoor railterminal, experimenteerruimte voor innovatieve concepten. ((on)bewaakte overwegen) en de weg (betere aansluiting Naast verduurzaming voor de chemiesector kiest

A16 en A17 en vrachtwagen parkeerplaatsen). Havenbedrijf Moerdijk ook voor meer samenwerking in de Vlaams-Nederlandse delta.

Havenbedrijf Moerdijk zet in op groei van de overslag tot

26 miljoen ton in 2030. Daarmee verwacht men voldoende kritische massa te generen die nodig is om nieuwe short sea verbindingen aan te trekken. Dit vraagt om goede en veilige

nautische bereikbaarheid via de Dordtsche Kil en Oude Inzet

Maas. In 2016 zijn in het Bestuurlijk Overleg Hollandsch

Diep - Dordtsche Kil afspraken gemaakt over realisatie van • Zorgen voor voldoende capaciteit in Brabant/Limburg

een pakket met technische en organisatorische maatregelen en Oost-Nederland op het spoor richting Duitsland

op het gebied van verkeersmanagement en calamiteitentotdat het Derde spoor gereed is. • Onderzoek naar de routering van goederen per spoor

bestrijding. In 2020-2021 zal een evaluatie plaatsvinden door Oost-Nederland.

van de veiligheidssituatie. Aansluitend zal besluitvorming • IenW steunt de ontwikkeling van een “Clean Energy plaatsvinden over de vraag of bepaalde maatregelen Hub” in Dordrecht.

aangepast kunnen worden of dat wellicht andere • Bij onderhoud en renovatie op de Rotterdamse ruit

maatregelen nodig zijn. Samen met de logistieke dienstaandacht voor betrouwbare doorstroming en bereikbaarheid van de zeehaven.

verleners in de haven heeft het havenbedrijf een logistieke • Aanpak van overbelasting van het spoor in Moerdijk

innovatieagenda opgesteld gericht op het maximaliseren conform afspraken in BO MIRT 2018. van de beladingsgraad van de binnenvaart en het • Evaluatie van het maatregelenpakket Nautische

wegvervoer en op een minimale en betrouwbare vaartijd veiligheid Dordtsche Kil in 2020-2021.

tussen Moerdijk en de diepzee terminals op de Maasvlakte.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 41

Cluster Amsterdam (2015) de resultaten van regio-klimaattafel Industrie

Noordzeekanaalgebied Noordzeekanaalgebied en een systeemstudie energieinfrastructuur Noord-Holland leidend. In de Visie 2030

is een ambitieuze koers uitgezet waarbij de haven zich De havens in het Noordzeekanaalgebied zijn naar overslag ontwikkelt tot een havenecosysteem met een sterke focus gemeten de vierde haven in de Hamburg – Le Havre range. op innovatie, het hebben van een biobased en circulaire Het Noordzeekanaalgebied (NZKG) bestaat uit de havens economie en het accommoderen en versnellen van de van Amsterdam, Zaanstad, Beverwijk en Velsen/IJmuiden. energietransitie. 45 Hierbij ligt de nadruk op zes pijlers: De overslag in het NZKG bedroeg in totaal 101,8 miljoen 1. Groene elektriciteit: Amsterdam/IJmuiden ton in 2018. Daarvan verwerkte de haven van Amsterdam ontwikkelt zich met onder andere

82,3 miljoen ton. In het gehele NZKG werken zo’n de Energiehaven tot een sterke offshore 68.000 mensen, waarvan 35.000 direct gerelateerd aan windhaven; de havens. De toegevoegde waarde van de regio komt 2. (Inter)nationale waterstof hub;

uit op €7,2 miljard, waarvan €4,5 miljard direct. 3. CO 2 als grondstof;

• 4. 

  Schone brandstoffen met sterke focus De haven van Amsterdam is sterk in de overslag van vaste op ontwikkeling van synthetische kerosine

(kolen) en vloeibare brandstoffen, maar ook de overslag op basis van groene waterstof en groene CO 2 ;

van agri- en bouwproducten laat sterke groeicijfers zien. 5. (Rest)warmte en Het industrieel complex in en rondom de Amsterdamse 6. Circulaire en biobased grondstoffen. haven wordt gekenmerkt door levensmiddelenindustrie (zoals cacao), staalindustrie, biochemie, recycling, Sinds 2008 is het beleid dat er geen nieuwe kolen of bouwmaterialen en logistiek. In 2016 heeft Havenbedrijf minerale olieterminals in de haven bij komen. De focus Amsterdam aangekondigd de overslag van kolen te willen ligt op hernieuwbare brandstoffen en fijne-/biochemie. afbouwen. Dit is in lijn met bredere ontwikkelingen Ten aanzien van de logistieke propositie en in de container - in zowel Nederland als Duitsland. Uiterlijk in 2030 wil markt zet het havenbedrijf in op short sea shipping. de haven alle steenkolenoverslag voor de energiemarkt Daarnaast streeft de Amsterdamse haven naar een steeds en doorvoer vervangen hebben door andere goederengrotere rol voor containerbinnenvaart in de regio met stormen. De toevoer van kolen voor staalproductie wordt als doel minder containers over de weg te vervoeren. Ter gecontinueerd. Voor haven Amsterdam zijn de Visie 2030 verbetering van de bereikbaarheid is toekomstig gebruik

45 Havenbedrijf Amsterdam (2015). Visie 2030. en het Klimaatakkoord NZKG (2018).

42 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

van de Noordersluis uit 1929 de hoofdprioriteit voor de

Amsterdamse haven. Wat betreft de oeververbinding over het IJ kunnen bruggen een belemmerend effect hebben op (de groei van) de binnenvaart, op het gebruik van deze duurzame achterlandverbinding en op de zeecruiseschepen die mogelijk de passagiersterminal in het centrum van

Amsterdam niet meer kunnen aandoen. Een onafhankelijke commissie onderzoekt momenteel waar en hoe de oevers van het IJ en een deel van het Amsterdam-Rijnkanaal het beste verbonden kunnen worden. Een transformatie van de Coen- en Vlothaven vraagt vanwege de realisering van een hoogstedelijk woon-werkmilieu om nieuwe ontwikkel - ruimte elders, ook om recht te doen aan de investering in de zeesluis IJmuiden en de wens om de Amsterdamse haven verder te kunnen ontwikkelen. Een planmatige ontwikkeling van de in de visie Noordzeekanaalgebied 2040 aangemerkte reserveringslocatie Houtrakpolder tot havenbekken moet onderdeel uitmaken van deze afweging.

De nieuwe zeesluis in IJmuiden zal naar verwachting Inzet

in 2022 operationeel zijn. Hierbij kiest Amsterdam voor • IenW wil in 2024 (twee jaar na oplevering zeesluis

een positionering ter ondersteuning van de container hub IJmuiden) samen met de regio een integraal plan

Rotterdam en zelfstandig gericht op short sea shipping. maken voor de ruimtelijke ontwikkeling van de haven

IenW, provincie, gemeente en haven bezien of de oude in combinatie met andere publieke belangen.

Noordersluis behouden kan worden als reservecapaciteit bij • Vanaf 2020 zullen Rijk en regio een voorstel doen voor

calamiteiten of gepland onderhoud en hoe dit kan worden de toekomst van de oude Noordersluis en de financiering hiervan.

gefinancierd. De beschikbaarheid van de Middensluis • Om de nautische veilige situatie van de zeesluis bij

(IJmuiden) en de verziltingsproblematiek zal in de afweging IJmuiden te borgen, investeert IenW mee in de

betrokken worden. IenW houdt vast aan de waterkerende ontwikkeling van een nieuwe Energiehaven.

functie en oeververbinding van de Noordersluis.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 43

Cluster Zeeland/Scheldebekken is dat het nieuwe kanaal in Frankrijk in de loop van 2028

gereed is. IenW heeft samen met Vlaanderen geïnvesteerd Het Scheldebekken kent twee Nederlandse havens: in de Nieuwe Sluis bij Terneuzen. De Nieuwe Sluis

Terneuzen en Vlissingen/Borssele. Deze havens (voorheen Terneuzen, in 2022 beschikbaar voor de zeevaart, gaat Zeeland Seaports) zijn sinds 1 januari 2018 gefuseerd met de zorgen voor een betere bereikbaarheid en vlottere haven van Gent en werken onder de naam North Sea Port. doorstroming vanaf de Westerschelde naar het Kanaal Hiermee is een 60 kilometer lang havengebied ontstaan van tussen Gent en Terneuzen. In het kader van de Goederenin totaal 9.300 hectare. Het grensoverschrijdende karakter vervoeragenda wordt ingezet op de doorontwikkeling van deze gefuseerde zeehaven is uniek in de Vlaamsvan de corridorgerichte aanpak voor goederenvervoer. 46 Nederlandse delta. De haven had in 2018 en 2019 een goederenoverslag (zeevaart) van meer dan 70 miljoen ton. Daarbij wordt onderzocht of een dergelijke aanpak ook Het Zeeuwse deel hiervan was iets meer dan de helft past op de corridor Zuid, waarbinnen North Sea Port een (36,7 miljoen ton). Bijna de helft van de goederenoverslag belangrijke schakel kan zijn. Voor het bereiken van een bestaat uit droge bulk (zand, kolen, houtproducten, modal shift zet North Sea Port in op extra investeringen meststoffen). Vanuit de diepzeehaven van Vlissingen in spoor: het ontknopen van bottlenecks, realisatie van een is door de directe ligging aan de Noordzee de offshore directe spoorverbinding aan de oostzijde van het kanaal windindustrie sterk vertegenwoordigd en profileert het tussen Gent en Terneuzen (spoorverbinding van Axel met havengebied zich als Energyport. De werkgelegenheid Vlaanderen loopt nu via de Sluiskilbrug) en een optimale van de gefuseerde haven wordt geraamd op 98.372 banen, spoorverbinding tussen Vlissingen en Antwerpen. De inzet

waarvan 43.941 direct verbonden aan de haven. Het van North Sea Port is om te komen tot een CO 2 -arme

Nederlandse deel zit op 33.000 banen, waarvan 16.500 economie en daarbij in te zetten op circulaire economie direct. De toegevoegde waarde van het Nederlandse deel door middel van het optimaliseren van waterstofnetwerken,

van de Vlaamse-Nederlandse regio komt uit op €5,5 miljard, warmterotondes, CO 2 -reducties en andere reststromen. Ook

waarvan €3,5 miljard direct. zet North Sea Port samen met het havenbedrijfsleven in op waterstof, in het havengebied wordt al ruim 450.000 ton

North Sea Port verwacht een sterke groei van goederenwaterstof gebruikt. Uitbreiding van de grensoverschrijdende

verkeer naar Noord-Frankrijk en Spanje. De aanleg van het buisleidinginfrastructuur is volgens North Sea Port

Canal Seine Nord biedt kansen voor meer vervoer over noodzakelijk, zowel in het havengebied als de aansluiting

water. Ambitie van de Franse, Vlaamse en Waalse overheid op de waterstof en CO 2 -infrastructuur tussen Rotterdam

46 Rijksoverheid (2019). Goederenvervoeragenda. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/07/10/ definitieve-goederenvervoeragenda

44 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

en Antwerpen. De havens van Rotterdam, Antwerpen

en North Sea Port werken onder de noemer CO 2 TransPorts ook samen aan CO 2 -afvang en opslag. Het project heeft

binnen de EU de status van “Project of Common Interest”

(PCI) gekregen.

North Sea Port probeert in een grensgebied te opereren alsof er geen landsgrens bestaat en profileert zich als een experimenteerregio voor grensoverschrijdende ontwikke - lingen. Op de Vlaams-Nederlandse Top in november 2018 is afgesproken dat wordt onderzocht hoe Vlaamse en

Nederlandse vergunningen, procedures en andere regelgeving beter op elkaar kunnen worden afgestemd om onder meer grensoverschrijdende infrastructuur sneller tot stand te kunnen brengen. De eerste resultaten van het onderzoek naar wetgevende knelpunten worden in de zomer van 2020 verwacht. 47 Op het gebied van arbeid wordt in het North Sea Port gebied gewerkt aan een grensoverschrijdende arbeidsmarkt, onder meer door de ontwikkeling van de North Sea Port District, een bestuurlijke economische zone rondom de haven.

Door de groei in toegevoegde waarde, volume en omzet

zal de werkgelegenheid in de regio in 2022 toenemen Inzet

tot ruim 100.000 arbeidsplaatsen (direct en indirect).

Voor het Zeeuwse deel van het havengebied van • Uitvoering van gezamenlijke acties omtrent Rail Gent Terneuzen zoals afgesproken in BO MIRT 2019.

North Sea Port is de groei van het aantal inwoners • In 2023 volgt een verkenning naar het optimaliseren in het aanliggende Gent een kans om de industriële van de buisleidingeninfrastructuur, aansluitend op

ontwikkeling in de Zeeuwse regio een extra stimulans eerdere onderzoeken (zoals CUST).

te geven.

47 Rijksoverheid (2019). Vlaanderen en Nederland lanceren Europees pioniersproject. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/

nieuws/2019/05/08/ vlaanderen-en-nederland-lanceren-europees-pioniersproject.

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 45

Cluster Groningen/Eemsmond Van belang voor het realiseren van de waterstof ambitie is

de aanwezigheid van voldoende duurzame elektriciteit, voor Groningen Seaports ontwikkelt de havens en industrieelektrificatie van chemie en de ontwikkeling van de groene gebieden van Delfzijl en de Eemshaven en richt zich daarbij waterstofeconomie. Groningen Seaports zet daarom in op op de ontwikkeling van chemie, energie (offshore wind en een versnelde ontwikkeling van 6GW elektriciteit uit wind op data) en op de circulaire economie. In 2018 waren er in het zee en aanlanding daarvan in Delfzijl en in de Eemshaven. Als havengebied ruim 7 duizend personen direct gerelateerd aan onderdeel van het vestigingsbeleid biedt Groningen Seaports havens werkzaam en werd er een totale directe toegevoegde locaties aan met hoogwaardige faciliteiten, infrastructuur en waarde van €1,3 miljard gerealiseerd. Het overslagvolume (beschikbaarheid van) duurzame energiebronnen. Groningen van de havens was in 2018 13,75 miljoen ton, waarvan het Seaports positioneert bedrijven zodanig dat energie, water overgrote deel uit droge bulk bestond. en andere stoffen zo efficiënt mogelijk worden benut en

hergebruikt. Het sturen op synergie door ketenvorming Groningen Seaports streeft ernaar om van de regio Delfzijl/ en sluiten van kringlopen is hierbij leidend.

Eemshaven het belangrijkste groene en industriële havengebied van Noord-Nederland te maken. De verbinding Er is in de Eemshaven en Delfzijl plek voor functionele, van de energie- en datasectoren uit de Eemshaven met het gevarieerde clusters van bedrijven die elkaar kunnen biobased chemie- en recyclecluster in Delfzijl vormt een gebruiken en versterken. Groningen Seaports wil een efficiënt en concurrerend groen havencomplex. Groningen leidende rol spelen in de ontwikkeling van infrastructuur

Seaports wil zich ook ontwikkelen tot waterstof hub van voor openbare utiliteiten, zoals CO 2 , perslucht, stikstof,

Europa. Waterstof is belangrijk omdat het als energiedrager restwarmte, stoom, industriewater en waterstof. Naast meer

én als grondstof voor de industrie kan worden gebruikt. wind op zee hoopt Groningen Seaports op meer interna

46 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

tionale glasvezelverbindingen, omdat deze de positie van Dataport Eemshaven kunnen versterken. Ook blijft aandacht nodig voor de logistieke ontsluiting, onder meer voor binnenvaart. Groningen Seaports kijkt actief naar uitbreidingsmogelijkheden. Vanwege de aangrenzende

Waddenzee als Natura 2000-gebied en met de status

Werelderfgoed, moet daarbij de balans tussen economische ontwikkeling en ecologie worden geborgd.

Inzet

• • 

  Als er knelpunten ontstaan bij de zeesluis Farmsum (Delfzijl) wordt de nut en noodzaak van uitbreiding onderzocht.

• • 

  Uiterlijk in 2050 is het uitgebreide spoornetwerk voorzien van het European Rail Traffic Management System (ERTMS).

Ontwerp Havennota 2020-2030 | 47

Nederlandse binnenhavens

In Nederland bevinden zich ongeveer 250 binnenhavens. Binnenhavens vormen essentiële knooppunten in logistieke ketens en zijn verbonden met de zeehavens en goederenknooppunten in binnen- en buitenland. Deze positie draagt bij aan de lokale en regionale economie en werk gelegenheid; in 2018 ruim €7,7 miljard aan directe toegevoegde waarde en directe werkgelegenheid voor circa 64.400 personen. 48

De Nederlandse Vereniging van Binnenhavens (NVB) spant zich in voor sterke toekomstgerichte binnenhavens als onderdeel van slimme en duurzame vervoersinfrastructuur. Om dit te bereiken heeft de NVB haar koers uitgezet in een strategische agenda voor de periode 2020-2025, met een focus op vijf thema’s waar volgens de organisatie het potentieel voor de Nederlandse binnenhavens ligt: • Digitalisering; • Samenwerking en exploitatie; • Bereikbaarheid; • Duurzaam en toekomstbestendig havenbeleid; • Energietransitie en circulaire economie.

Met de nieuwe koers willen de NVB en de binnenhavens bijdragen aan actuele transities en maatschappelijke opgaven op het gebied van mobiliteit en leefbaarheid. Daarbij wordt afgestemd en samengewerkt met onder meer het Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart (CBRB) en Koninklijke BLN-Schuttevaer (BLN).

Inzet

• • 

  Binnenhavens kunnen in de systeembenadering met zeehavens een sterkere rol spelen op de corridors

  en in de eigen regio. • IenW bevordert dat ook binnenhavens kunnen

aanhaken bij de digitalisering.

48 Erasmus UPT (2019). Binnenhavenmonitor 2019. https://www.eur.nl/ upt/media/2020-02-binnenhavenmonitor2019final

48 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat Ontwerp Havennota 2020-2030 | 49 50 | Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat Ontwerp Havennota 2020-2030 | 51

Dit is een uitgave van het

Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Postbus 20901 | 2500 ex Den Haag www.rijksoverheid.nl/ienw

Maart 2020