Memorie van toelichting - Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2004 - Hoofdinhoud

Deze memorie van toelichting i is onder nr. 2 toegevoegd aan wetsvoorstel 29200 VIII - Vaststelling begroting Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 2004.

Officiële titel	Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2004; Memorie van toelichting
Document­datum	16-09-2003
Publicatie­datum	12-03-2009
Nummer	KST68262_2
Kenmerk	29200 VIII, nr. 2
Van	Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW)
Originele document in PDF

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Vergaderjaar 2003–2004

29 200 VIII

Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2004

Nr. 2

MEMORIE VAN TOELICHTING

INHOUDSOPGAVE

A.

1.

• 3. 

  4.

5.

• 6. 

  7. 8.

• 10. 

  11. 12. 13.

Artikelsgewijze toelichting bij het begrotingswetsvoorstel

Begrotingstoelichting

Leeswijzer

De beleidsagenda

De beleidsartikelen Primair onderwijs Voortgezet onderwijs

Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie Technocentra

Overzichtsconstructie beroepsonderwijs Hoger beroepsonderwijs Wetenschappelijk onderwijs Internationaal onderwijsbeleid Overzichtsconstructie internationaal beleid Arbeidsmarkt en personeelsbeleid Overzichtsconstructie arbeidsmarkt en personeelsbeleid

Informatie- en communicatietechnologie Studiefinanciering

Tegemoetkoming onderwijsbijdrage en schoolkosten Lesgelden

B.

9.

A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET BEGROTINGSWETSVOORSTEL

Wetsartikel 1 (begrotingsstaat ministerie)

De begrotingen die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2001 elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begrotingsstaat van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voor het jaar 2004 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2004. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2004.

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de uitgaven, verplichtingen en de ontvangsten voor het jaar 2004 vastgesteld. De in de begroting opgenomen begrotingsartikelen worden in onderdeel B van deze memorie van toelichting toegelicht (begrotingstoelichting).

Wetsartikel 2 (begrotingsstaat baten-lastendiensten)

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de baten en lasten en de kapitaaluitgaven en -ontvangsten van de baten-lastendiensten Centrale Financiën Instellingen (CFI) en de Rijksarchiefdienst (RAD) voor het jaar 2004 vastgesteld. De in de begrotingen opgenomen begrotingsartikelen worden toegelicht in onderdeel B (begrotingstoelichting) van deze memorie van toelichting en wel in de paragraaf baten-lastendiensten.

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, M. J. A. van der Hoeven

Het advies van de Raad van State wordt niet openbaar gemaakt op grond van het bepaalde in artikel 25a, derde lid, onder b, van de Wet op de Raad van State.

B. BEGROTINGSTOELICHTING LEESWIJZER

De begroting 2004 bevat onder meer de volgende onderdelen:

• 1. 

  de beleidsagenda;

• 2. 

  de beleidsartikelen en overzichtsconstructies;

• 3. 

  de niet-beleidsartikelen;

• 4. 

  de bedrijfsvoering;

• 5. 

  baten-lastendiensten;

• 6. 

  verdiepingsbijlage;

• 7. 

  bijlage moties en toezeggingen;

• 8. 

  bijlage RWT’s en ZBO’s.

Aan het einde van deze leeswijzer is een aparte groeiparagraaf opgenomen voor het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap als geheel.

• 1. 

  De beleidsagenda

In de beleidsagenda zijn de afspraken uit het hoofdlijnenakkoord van het kabinet Balkenende II uitgewerkt en zijn prioriteiten van beleid aangegeven. De aanwending van de middelen van zowel enveloppe I als enveloppe II is daarin verwerkt.

• 2. 

  De beleidsartikelen

In juni van dit jaar heb ik mijn voornemen bekend gemaakt tot het samenvoegen van de beleidsartikelen 1 (primair onderwijs) en 2 (expertisecentra) tot één nieuw beleidsartikel. Voor de beleidsartikelen 4 (beroepsonderwijs en volwasseneneducatie) en 5 (technocentra) respectievelijk 6 (hoger beroepsonderwijs) en 7 (wetenschappelijk onderwijs) heb ik u een gelijkluidend voornemen tot samenvoegen voorgelegd. U heeft tegen de samenvoeging van de artikelen 4 en 5 respectievelijk 6 en 7 per brief bezwaren gemaakt. Om aan uw bezwaren tegemoet te komen blijven dan ook aparte wetsartikelen 4, 5, 6 en 7 bestaan. Wegens de grote mate van parallellie geschiedt de toelichting op de artikelen 6 (hbo) en 7 (wo) voor het grootste gedeelte integraal. De tabellen budgettaire gevolgen van beleid en budgetflexibiliteit zijn wel afzonderlijk opgenomen. De samenvoeging van de artikelen 1 en 2 tot één nieuw beleidsartikel is wel doorgegaan.

Elk beleidsartikel is in principe opgebouwd volgens de standaardindeling:

+   hoofdlijnenakkoord Balkenende II;

+   algemene beleidsdoelstelling;

+   nader geoperationaliseerde doelstellingen;

+   budgettaire gevolgen van beleid;

+   budgetflexibiliteit;

+   veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming;

+   VBTB-paragraaf.

Hoofdlijnenakkoord Balkenende II

Ieder beleidsartikel begint met een paragraaf hoofdlijnenakkoord Balkenende II. In deze paragraaf wordt ingegaan op de intensiveringen en beleidsrijke ombuigingen die in het kader van het hoofdlijnenakkoord zijn afgesproken. In deze paragraaf wordt de verbinding gelegd tussen het kabinetsbrede beleidsprogramma en de prioriteiten in de beleidsagenda enerzijds en de beleidsartikelen anderzijds.

Budgetflexibiliteit programma-uitgaven

De term budgetflexibiliteit is een aanduiding van de mogelijkheid om uitgaven, indien gewenst, neerwaarts bij te stellen. Juridisch verplicht is in dit verband datgene dat voor een rechter afdwingbaar is. De flexibiliteit bij dergelijke uitgaven is 0%.

Een groot deel van de uitgaven van het ministerie van OCW is gebaseerd op wettelijke bekostigingsregels. Voorafgaand aan een school- of kalenderjaar ontvangen instellingen een beschikking waarin is aangegeven welke middelen ze zullen ontvangen. Daarmee worden de OCW-uitgaven voor het komend begrotingsjaar 100% juridisch verplicht. Voor latere jaren wordt nog geen beschikking afgegeven. Niettemin zijn ook de uitgaven voor die jaren voorzover het wettelijke bekostiging betreft slechts in beperkte mate in juridische zin flexibel. Instellingen hebben recht op financiering zolang ze aan de gestelde eisen voldoen. De financiering van rijkswege kan dan ook niet zomaar worden beperkt. Dat op termijn enige budgetflexibiliteit in juridische zin ontstaat is een feit. Die budgetflexibiliteit zal in de loop van de jaren ook verder toenemen. Het is evenwel onmogelijk een goed onderbouwd percentage te geven voor de mate waarin in die juridische budgetflexibiliteit ontstaat. Daarom is er in de overzichten budgetflexibiliteit voor gekozen de programmauitgaven die gebaseerd zijn op wettelijke bekostiging volledig (voor 100%) op te nemen in de regel juridisch verplicht.

Budgetflexibiliteit apparaatuitgaven

De apparaatskosten hebben betrekking op overwegend personele

uitgaven en meerjarige (contractuele) juridische verplichtingen. De

verplichtingen betreffen onder andere personele uitgaven, huren en

onderhoud van panden, uitgaven voor automatisering en overige

voorzieningen.

Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming

Op de beleidsterreinen voortgezet onderwijs en onderzoek en wetenschap

zijn deze veronderstellingen verwerkt in de teksten over de operationele

doelstellingen.

VBTB-paragraaf

Interdepartementaal wordt de begroting 2006 gezien als eindpunt voor de VBTB-ontwikkeling. In deze begroting is in het onderdeel VBTB-paragraaf in kaart gebracht welke verdere ontwikkelingen richting begroting 2006 nog worden nagestreefd en welk tijdpad daarbij geldt. In de VBTB-paragraaf wordt tevens teruggeblikt op de punten die in de groeiparagraaf in de begroting 2003 waren vermeld.

Naast de VBTB-paragraaf per beleidsartikel is aan het einde van de leeswijzer een VBTB-paragraaf voor breed spelende aspecten opgenomen.

Overzichtsconstructies

In deze begroting zijn drie overzichtsconstructies opgenomen. In

overzichtsconstructies wordt voor bepaalde brede beleidsthema ’s een

departementaal overzicht gegeven. Het betreft:

+ overzichtsconstructie beroepskolom;

+ overzichtsconstructie internationaal beleid;

+ overzichtsconstructie arbeidsmarkt en personeelsbeleid.

Deze overzichtsconstructies zijn opgenomen achter respectievelijk artikel

5, 8 en 9.

• 3. 

  De niet-beleidsartikelen

In de begroting verantwoordt het ministerie van OCW de apparaatuitgaven (deels) op de beleidsartikelen. Dit geschiedt conform de rijksbegrotingvoorschriften. In de toelichting op artikel 18 is inzichtelijk gemaakt welke apparaatskosten toegerekend zijn aan de beleidsartikelen. De toerekening van de apparaatskosten is in deze begroting technisch van aard en is zo nauwkeurig mogelijk gebeurd. De conversietabel bij artikel 18 geeft inzicht in de verdeling van de apparaatskosten in de begroting 2003 en de verdeling van de apparaatskosten na toerekening in de begroting 2004.

Voor de uitgaven aan inspecties en raden blijven separate artikelen bestaan. Dit in verband met de bezwaren die de Kamer heeft geuit naar aanleiding van mijn voornemen om alle resterende apparaatskosten die niet worden toegerekend aan beleidsartikelen op één artikel te verantwoorden.

• 4. 

  De bedrijfsvoeringparagraaf

In deze paragraaf wordt ingegaan op de organisatie van de bedrijfsvoering bij het departement. Het doel van deze paragraaf is de Kamer te informeren over belangrijke ontwikkelingen of knelpunten die mogelijk een risico vormen voor de realisatie van de beleidsdoelstellingen en welke acties worden genomen.

• 5. 

  Baten-lastendiensten

Dit onderdeel bevat de cijfermatige overzichten van de baten-lastendiensten Centrale Financiën Instellingen en de Rijksarchiefdienst.

• 6. 

  De verdiepingsbijlage

In dit onderdeel worden per beleidsartikel de mutaties getoond tussen de stand ontwerpbegroting 2003 en de ontwerpbegroting 2004. Een aantal mutaties is centraal toegelicht (loonbijstelling, prijsbijstelling, ombuigingen).

• 7. 

  De bijlage moties en toezeggingen Als bijlage is een overzicht opgenomen van de moties en toezeggingen.

• 8. 

  De bijlage RWT’s en ZBO’s Als bijlage is opgenomen een overzicht van RWT’s en ZBO’s.

Departementsbrede VBTB-paragraaf

Budgettaire gevolgen van beleid

Zoals vorig jaar in de groeiparagraaf is aangekondigd is in deze begroting in de tabellen een koppeling gelegd tussen enerzijds de operationele doelstellingen en anderzijds de daarbij behorende budgetten. Hiermee komt de begroting meer in overeenstemming met de rijksbegrotingsvoorschriften. In verband hiermee merk ik wel op dat aan een belangrijk deel van de operationele doelstellingen niet een specifiek budget is te koppelen. Dat is het geval waar deze doelstellingen worden gefinancierd uit het reguliere – veelal lumpsum – budget. Dit betreft het grootste deel van de OCW-bekostiging.

Op de artikelen voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs en volwasseneneducatie zou toepassing van dit voorschrift slechts leiden tot een kunstmatige presentatie, die geen recht doet aan de werkelijke situatie. Om die reden is op deze artikelen afgeweken van de rijksbegrotingsvoorschriften.

Naar een selectie van OCW-indicatoren

Met de introductie van sleutelindicatoren wil OCW de communicatie over de hoofdlijnen van beleid bevorderen en ondersteunen. Deze indicatoren moeten een vaste plaats in de begroting en het departementaal jaarverslag krijgen.

In deze begroting presenteert OCW een eerste selectie van OCW-indicatoren in de beleidsagenda. Deze startset bevat in een herkenbare presentatie van algemene en specifieke informatie over hoofdlijnen van beleid. Het is een startset die het komende jaar verder wordt ontwikkeld. Voor het departementaal jaarverslag 2003 en de begroting 2005 staat een meer uitgewerkte versie gepland. De set sleutelindicatoren beoogt een bijdrage te leveren aan een open dialoog over de hoofdlijnen van het beleid. Het biedt in een vaste en herkenbare vorm inzicht in belangrijke aspecten van de OCW beleidsterreinen. In het groeipad wordt voorzien in een vaste set indicatoren verbonden aan de hoofddoelstellingen van OCW en meer variabele indicatoren gekoppeld aan de actuele hoofdprioriteiten van het OCW-beleid. In het groeipad staan de selectie, de heldere presentatie en de streefwaarden centraal. Hiermee draagt de informatie bij aan de VBTB presentatie van de hoofdlijnen van beleid. Om de dialoog adequaat te ondersteunen is een gedragen en een herkenbare selectie van sleutelindicatoren van belang. In het groeipad is ruimte voor de dialoog over deze selectie.

BELEIDSAGENDA BIJ DE BEGROTING 2004

• 1. 

  INLEIDING

De Nederlandse burgers zijn zich meer dan ooit bewust van problemen in onze samenleving. Ook het onderwijs kent nog een aantal tekortkomingen zoals het lerarentekort. Dat zorgt ervoor dat leerlingen niet altijd het optimale onderwijs krijgen. Klassen worden bijvoorbeeld naar huis gestuurd als een zieke leerkracht niet kan worden vervangen. Dat brengt de kwaliteit van het onderwijs in gevaar. De burger verwacht dat de overheid daar iets aan doet.

Dit maatschappelijk probleem wordt versterkt door de economische situatie van het land. Want Nederland wordt geconfronteerd met economische tegenwind. Een te beperkt innovatief vermogen maakt dat de slagkracht van onze economie ook op de langere termijn gevaar dreigt te lopen. De overheid wordt daarop aangekeken.

Dat moet anders. Het kabinet wil het vertrouwen van burgers in zichzelf, in de overheid en in de publieke dienstverlening versterken. Het kabinet begint daartoe bij zichzelf; door te werken aan een slagvaardige overheid. Een overheid die prestaties levert, richting geeft en duidelijke grenzen stelt.

De economische situatie heeft ook gevolgen voor de financiële huishouding van de overheid zelf: ontvangsten blijven achter, terwijl uitgaven oplopen. Hierdoor is de ruimte voor beleidsintensiveringen beperkt.

Het is mede vanuit dit perspectief dat het kabinet heeft besloten om juist nu onderwijs en kennis tot een van haar belangrijkste speerpunten te rekenen. Want zoals de Europese Commissie recent nog aan haar lidstaten aangaf, er bestaat een positief verband tussen onderwijs en economische groei. Onderwijs en onderzoek verhogen immers de arbeidsproductiviteit en leiden tot een hoger Bruto Binnenlands Product en een hoger collectief inkomen.

Het hoofdlijnenakkoord benadrukt de vitale rol van onderwijs, cultuur en wetenschappen bij het oplossen van de knelpunten waar ons land thans voor staat. Het gaat daarbij niet alleen om de economie, ook om de kennissamenleving: via het onderwijs worden behalve kennis en vaardigheden tevens waarden en normen overgedragen. Niet voor niets heeft de Europese Commissie het streven naar een sterke economie verbonden met het streven naar een grotere sociale samenhang. Ook daarom is investeren in onderwijs, cultuur en wetenschappen juist nu noodzakelijk. Zodat zoveel mogelijk mensen kunnen meedoen. De uitdagingen die de kennissamenleving ons stelt, vragen om een cultuuromslag waarin de waardering voor ambachtelijkheid een belangrijke plaats heeft: vakmanschap – de combinatie van kennis en vaardigheden die kenmerkend is voor het beroepsonderwijs – staat aan de basis van economische bedrijvigheid.

«Onderwijs en kennis» zijn naast «innovatie» en «meedoen» sleutelwoorden in de prioriteiten van het kabinet, zoals geformuleerd in het hoofdlijnenakkoord. Allereerst gaat het dan om innovatiein de relatie van de rijksoverheid met de scholen en (culturele) instellingen in het land. Daarnaast is innovatie aan de orde waar het gaat om versterking van de economie via onderwijs en onderzoek. En via innovatie van de arbeidsorganisatie en het lerarenberoep gaan we een baan in het onderwijs weer

aantrekkelijker maken. Meedoenis een ander sleutelbegrip: het betekent dat zoveel mogelijk mensen toegang moeten kunnen krijgen tot onderwijs, cultuur en wetenschap om zo een bindende rol te spelen in de samenleving en de economie te versterken.

De cultuur heeft daarbij een wezenlijke rol. Een bloeiende cultuur draagt bij aan het creatief en innovatief vermogen van de samenleving, de ondernemingszin en het aanzien van ons land, en heeft een samenbindend vermogen. Zo draagt kennis van ons erfgoed – de materiële neerslag van onze gedeelde cultuur en geschiedenis – bij aan een cultureel zelfbewustzijn dat onmisbaar is in een multiculturele samenleving. Daarom moet het cultuurbeleid verbindingen leggen met maatschappelijke ontwikkelingen, en de samenhang met andere sectoren versterken. Deze verbreding van het cultuurbeleid is een belangrijk uitgangspunt voor de komende jaren.

De beleidsagenda van OCW is ambitieus. Regelgeving en bureaucratie worden teruggedrongen. Scholen krijgen meer ruimte om de inrichting van het onderwijs naar eigen inzicht vorm te geven. Culturele instellingen moeten zich kunnen toeleggen op hun werk, en niet onevenredig worden belast met ingewikkelde administratieve procedures. In het primair en voortgezet onderwijs richt de overheid zich meer op de kwaliteit van het aanbod en het toezicht daarop. Het lerarentekort wordt teruggedrongen. In het voortgezet en beroepsonderwijs verminderen we het aantal deelnemers dat het onderwijs voortijdig verlaat. Meer burgers gaan weer meedoen, zowel in sociaal als economisch opzicht. Hoger onderwijs, wetenschappelijk onderzoek en innovatie moeten een Europese toppositie innemen.

OCW geeft hiermee mede vorm aan het streven van het kabinet om te komen tot een slanke, vernieuwende en efficiënte overheid. Een overheid die meer oog heeft voor wat er misgaat in de publieke dienstverlening, klachten hoort en serieus neemt. Een overheid die bij de kennissamenleving past. Betrokken, maar waar nodig op afstand. Zo krijgen instellingen – en mensen in die instellingen – de ruimte om hun bijdrage te leveren aan het oplossen van knelpunten in de samenleving. Of het nu gaat om het beperkte innovatieve vermogen van onze economie, maatschappelijke uitsluiting, of om innovatieve oplossingen voor onderwijsinhoudelijke problemen binnen een sector. Voor alle instellingen en sectoren geldt: de regels díe er zijn moeten worden nageleefd. Op haar beurt legt ook de overheid op transparante wijze verantwoording af aan politiek en maatschappij over de afspraken die ze maakt en over de controle op de naleving van deze afspraken. Want wie verantwoordelijkheid draagt, moet ook verantwoording afleggen.

Daarbij geldt dat we elkaar helder moeten aanspreken op verantwoordelijkheden: soms wordt simpelweg te veel van de overheid verwacht. Respect en fatsoen moeten eerst en vooral door ouders en opvoeders worden bijgebracht. Burgers en (maatschappelijke) instellingen mogen hierbij niet langs de kant blijven zitten, maar worden uitdrukkelijk uitgenodigd om mee te doen. Samen met de overheid moeten alle betrokkenen de schouders eronder zetten om problemen van de burger op te lossen.

Opbouwbeleidsagenda

In paragraaf 2 worden de uitgangspunten uit het hoofdlijnenakkoord

vertaald in prioriteiten van beleid voor het begrotingsjaar 2004. Voor een

uiteenzetting van de beleidsprioriteiten voor de volledige kabinetsperiode wordt verwezen naar het beleidsprogramma van OCW. In paragraaf 3 worden concrete beleidsinitiatieven per beleidsterrein meer uitgewerkt gepresenteerd. Bij de presentatie wordt steeds een relevante verdeling naar beleidsterreinen gehanteerd. In paragraaf 4 wordt ingegaan op de financiële gevolgen van het hoofdlijnenakkoord.

• 2. 

  PRIORITEITEN 2004–2007

2.1 Deregulering, autonomie en rekenschap: minder regels, meer ruimte en heldere verantwoording

De eerste beleidsprioriteit van onderwijs, cultuur en wetenschap voor de komende kabinetsperiode betreft de innovatie in de relatie van de rijksoverheid met de scholen en (culturele) instellingen in het land. De overheid moet slanker, meer vernieuwend en efficiënter. We willen een overheid zijn die doet wat zij belooft, een overheid die bij de kennissamenleving van vandaag en morgen past. Betrokken en met ruimte voor eigen initiatief en variëteit. Dat vraagt om een andere relatie met de mensen en instellingen in het land, en een duidelijke rol van de rijksoverheid. Deze nieuwe aanpak bestaat uit een aantal elementen die samen leiden tot een modernere manier van besturen.

Eén van deze elementen betreft «minder regels». Het is natuurlijk geen doel op zich minder regels te hebben; wel is het een middel tot grotere zelfstandigheid en handelingsvrijheid van instellingen. Via deze «deregulering» ontstaat de beste voedingsbodem voor professionaliteit, kwaliteit en maatwerk die beantwoordt aan de specifieke wensen van de «gebruikers» van onderwijs, cultuur en wetenschap. Daar gaat het uiteindelijk om. Daarom wordt de totale administratieve lastendruk van onderwijs- en cultuurinstellingen sterk verlaagd. Daartoe houden we binnenkort een nulmeting om daarna streefwaarden te formuleren en een plan van aanpak op te stellen. Verder wordt het aantal circulaires voor scholen en instellingen zoveel mogelijk beperkt.

Door minder regels ontstaat meer ruimte en tijd voor onderwijs- en cultuurinstellingen om hun eigen verantwoordelijkheid te nemen. Deze grotere autonomie of «meer ruimte» vormt het tweede aspect van onze besturingsfilosofie. Maar autonomie dient gepaard te gaan met duidelijke afspraken over kwaliteit, toegankelijkheid en doelmatigheid. Want «meer ruimte» krijgt pas betekenis als de grenzen van die ruimte duidelijk zijn. Meer ruimte moet leiden tot betere prestaties, tot beter onderwijs voor de leerling of student. De overheid wil via direct overleg met scholen, instellingen en professionals de koers uitzetten die leidt tot betere prestaties en die spelers in positie brengt hun zelfregie te versterken. Deze koers is geënt op de doelstellingen van dit kabinet. Anders gezegd: OCW bepaalt de kaders waarbinnen instellingen en professionals kunnen werken, en luistert en denkt mee, opdat instellingen hun taken zo goed mogelijk kunnen uitvoeren.

Uiteraard gaat meer ruimte ook gepaard met stimulansen om de beschikbare ruimte en middelen maximaal te benutten. Zicht op schoolresultaten en andere relevante informatie is daarbij belangrijk, in het bijzonder voor ouders en jongeren die voor een school- of studiekeuze staan. Voor de overheid ligt hier een taak in het bevorderen van de vergelijkbaarheid van onderwijsinstellingen.

Ook is een goede verantwoording nodig van instellingen tegenover overheid en samenleving, en van overheid tegenover samenleving en politiek: dit vormt het derde onderdeel van onze bestuurlijke aanpak. Voor alle instellingen geldt: de regels díe er zijn moeten worden nageleefd. De overheid garandeert dat de instellingen tekst en uitleg geven over hun keuzes. Ze moeten zich op een vergelijkbare en open wijze verantwoorden tegenover de burgers – cultuurbezoekers, onderwijsvolgers, ouders, bedrijfsleven – in de omgeving van de instellingen. Op haar beurt legt ook de overheid op transparante wijze verantwoording af aan politiek en maatschappij over de afspraken die ze maakt en over de controle op de naleving van deze afspraken.¹

Het perspectief is dat onderwijs- en cultuurinstellingen in overleg met hun omgeving voor een belangrijk deel zelf bepalen hoe zij hun maatschappelijke doelen realiseren, en een overheid die richting geeft, doelen formuleert, meedenkt, om verantwoording vraagt en uiteindelijk een oordeel velt.

2.2 Innovatie en versterking (top)kennisinfrastructuur: naar een kennissamenleving die werkt

Bij de tweede beleidsprioriteit voor onderwijs, cultuur en wetenschap voor de komende kabinetsperiode draait het om innovatie als middel om via onderwijs en onderzoek de economie te versterken. De Nederlandse economie moet duurzaam groeien om toename van de welvaart veilig te stellen en de werkgelegenheid te bevorderen. Onderwijs, kennis en innovatie staan aan de basis van economische groei. Tijdens de Europese Top van Lissabon (maart 2000) werd de ambitie geformuleerd dat Europa in 2010 de meest competitieve kennisregio van de wereld moet worden, die in staat is duurzame economische groei te combineren met meer en betere werkgelegenheid en een hechtere sociale samenhang. In het verlengde daarvan wil Nederland tot de Europese voorhoede behoren op het terrein van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie.

Om ons land de kennissamenleving te laten zijn die het wil zijn, is het besef gegroeid dat de vele activiteiten en initiatieven die daarvoor nodig zijn vanuit een heldere en doeltreffende strategie ondernomen moeten worden. Met een dergelijke strategie kan meer focus en massa worden aangebracht in het wetenschappelijk onderzoek, waarmee het innovatief vermogen van de Nederlandse samenleving een extra impuls kan krijgen. In dit kader is het ook van groot belang dat kennis die wordt ontwikkeld in de publieke kennisinfrastructuur breed wordt benut door het bedrijfsleven. Het kabinet heeft dan ook besloten om – voor de duur van de zojuist gestarte kabinetsperiode – een Innovatieplatform in het leven te roepen, dat zo’n strategie ontwikkelt. Het Innovatieplatform moet leiden tot vernieuwende en concrete inzichten op het gebied van kennisontwikkeling en -exploitatie.

¹ Voor verdere noties inzake de rekenschapdimensie en taakstelling, wordt ook verwezen naar de bedrijfsvoeringparagraaf en de algemene inleidingen bij de beleidsartikelen.

Het onderwijs moet een zichtbare bijdrage leveren aan de Nederlandse kennissamenleving. Dat kan onder meer door mensen passend (bij) te scholen en zo het benodigde menselijk kapitaal beschikbaar te stellen. De stijging van het opleidingsniveau van de beroepsbevolking heeft immers invloed op de arbeidsproductiviteit en de sociale samenhang. Met name de aanwezigheid van voldoende beroeps- en hoger opgeleiden is een belangrijke voorwaarde voor de economie en kennissamenleving. In dit verband wordt gestreefd naar een toename in 2007 van 15% meer instroom (ten opzichte van 2003) in opleidingen in de bèta- en techniek-

sector, conform Europese afspraken. Daarnaast gaan we vanaf 2004 een hogere instroom in onderzoeksopleidingen en een hogere capaciteit van medische opleidingen bewerkstelligen.

Het onderwijs draagt ook in belangrijke mate bij aan de economie door kennis te ontwikkelen, te verspreiden en toe te passen met bedrijven. Gestreefd wordt naar meer samenwerkingsverbanden van kennisinstellingen met bedrijven. Vooral een goede relatie van het midden- en kleinbedrijf (MKB) met het beroepsonderwijs is hierbij belangrijk. Het MKB is immers de motor van de Nederlandse economie. Omdat binnen het MKB 80% van het personeel afkomstig is uit het beroepsonderwijs, moet vooral de wisselwerking tussen beroepsonderwijs en MKB soepel verlopen. Daardoor worden niet alleen bedrijven innovatiever en meer concurrerend; tegelijkertijd blijft het onderwijs op de hoogte van ontwikkelingen in het bedrijfsleven.

Laatstgenoemd punt is van extra belang voor alle onderwijs- en cultuurinstellingen in een kennissamenleving als de onze, die gekenmerkt wordt door snel verouderende kennis, toenemende dynamiek op de arbeidsmarkt en grote culturele variëteit Onze instellingen moeten er alles aan doen om hun leerlingen, medewerkers en producten voor te bereiden op een bestaan in de kennissamenleving van morgen. Ze moeten zich daartoe steeds blijven vernieuwen. Het is daarom belangrijk nieuwe manieren van organiseren, nieuwe werkvormen en andere beloftevolle initiatieven te blijven ontwikkelen, om onderwijs, onderzoek en cultuur innovatief te houden en optimaal aan te laten sluiten bij de samenleving. Informatie- en communicatietechnologie kan hierbij als krachtig middel voor vernieuwing worden ingezet.

Onderwijsinstellingen staan er niet alleen voor. Het breed vertakte stelsel van openbare bibliotheken is een natuurlijke partner in het versterken van de kennissamenleving. Bibliotheken vormen een bron van kennis, zijn specialisten in het ontsluiten en gericht aanbieden van informatie en moeten zowel burgers als onderwijsinstellingen en bedrijven ondersteunen bij het verwerven van vaardigheden om in het enorme aanbod de gewenste informatie te vinden en te selecteren. Openbare bibliotheken worden de komende jaren versterkt om die rol nog beter te kunnen vervullen.

Creativiteit kan in een kennissamenleving niet worden veronachtzaamd: juist creatieve oplossingen spelen een grote rol in de economische groei. Niet voor niets kent de creatieve bedrijfstak een groter groeipercentage dan de economie als geheel. Een hoog cultureel voorzieningenniveau speelt een belangrijke rol als voedingsbodem voor creativiteit.

Het perspectief is dat ons land behoort tot de meest competitieve kennisregio’s ter wereld en op het terrein van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie tot de Europese voorhoede mag worden gerekend.

2.3 Meer mensen werkzaam in het onderwijs: een aantrekkelijk beroep in het onderwijs

Bij de derde beleidsprioriteit van onderwijs, cultuur en wetenschap voor de komende kabinetsperiode gaat het erom via innovatie van de arbeidsorganisatie en het lerarenberoep een baan in het onderwijs weer aantrekkelijk te maken. Want op de arbeidsmarkt is de vraag naar leraren groter dan het aanbod. Het aantal leraren dat de komende 4 jaar in het

primair onderwijs nodig is, wordt geraamd op 32 000 voltijdbanen. In het voortgezet onderwijs is de vraag naar nieuwe leraren 20 000 voltijdbanen en voor de bve-sector is dat 8 000 voltijdbanen. Het aanbod van de lerarenopleidingen blijft daarbij ver achter. De reguliere instroom in het primair en voortgezet onderwijs vanuit de lerarenopleidingen in dezelfde periode wordt geschat op 20 500 voltijdbanen.

Aanpak van het lerarentekort blijft daarom een topprioriteit. De belangrijkste strategie om meer nieuwe leraren te werven, is de beroepen in het onderwijs aantrekkelijker te maken. Een lichtpuntje is dat er een licht herstel lijkt op te treden bij de vooraanmeldingen voor de lerarenopleiding voortgezet onderwijs. Deze ontwikkeling vormt echter nog geen stabiele trend. Het is dan ook belangrijk dat deze ontwikkeling doorzet.

Figuur 1: Personeelsopbouw en aanbod lerarenopleidingen vs. vraag leerkrach-

ten

Leeftijdsverdeling po t/m wo 2001 (in fte’s)

Aanbod uit lerarenopleidingen vs. vraag naar leerkrachten (in fte’s x 1000)

4000 3000 2000 1000

4

2

0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

aanbod po vraag po

aanbod vo vraag vo

• • 

  De personeelsaantallen per leeftijd tonen de problematiek van de vergrijzing. De meerderheid van het personeel is ouder dan 45 jaar.

• • 

  Er is de komende jaren een grote discrepantie tussen de vraag naar leerkrachten en het aanbod uit de lerarenopleidingen (bron: «Werken in het onderwijs 2003»).

Van minstens even groot belang als de instroom is de uitstroom uit de lerarenopleidingen. De komende jaren kan maar de helft van de vraag naar leraren worden vervuld met afgestudeerden van de (initiële) lerarenopleiding. Scholen moeten dus ook uit andere bronnen putten. Hierbij gaat het vooral om zij-instromende leraren, herintreders en onderwijsondersteunend personeel. Daarnaast is van belang te voorkomen dat beginnend personeel uitvalt. Op langere termijn is een betere planning van de personeelsvoorziening, bij voorkeur in regionaal verband, essentieel. Ook doorstroomtrajecten (van onderwijsassistent via leraren-ondersteuner naar leraar) moeten meer aandacht krijgen.

Het perspectief is om door beleidsintensivering het verwachte tekort in 2007 van 10 400 volledige banen in het primair en voortgezet onderwijs te hebben teruggebracht naar circa 2 200 voltijdbanen. In 2004 worden eerste stappen op dit pad gezet.

6000

10

5000

8

6

0

• * 

  De vraag neemt ten opzichte van de periode 2003–2006 toe met circa 4 000 voltijdbanen.

** De effecten van de loonmaatregelen in het kader van commissie Van Rijn zijn in de vorige balans (begroting 2003) op basis van berekeningen

van het CPB op 1 500 voltijdbanen geschat. Deze zijn nu in het licht van de loonmatiging en de koppeling op afstand van de markt op nul

gesteld.

2.4 Naar een maximale participatie: meer mensen die meedoen

De vierde beleidsprioriteit van onderwijs, cultuur en wetenschap voor de komende kabinetsperiode draait om meedoen. Dat betekent dat zoveel mogelijk mensen toegang moeten kunnen krijgen tot onderwijs, cultuur en wetenschap om zo een bindende rol te spelen in de samenleving en de economie te versterken. Immers, als meedoen érgens belangrijk is, dan in het onderwijs, de cultuur en de wetenschap. Dat geldt zowel vanuit economisch als sociaal-cultureel perspectief.

In nagenoeg alle sectoren van het onderwijs stijgt de onderwijsdeelname. Dat geldt ook voor de periode 2004–2007. Dat laat echter onverlet dat er tekorten ontstaan aan geschoolde werknemers op onze arbeidsmarkt. Want minstens zo belangrijk als het instromen in het onderwijs is het afmaken van een opleiding. We kunnen het ons niet veroorloven dat jongeren de school verlaten zonder een startkwalificatie. Het onderwijs moet leiden tot het vermogen om te blijven deelnemen. Ook aan technisch bekwame vaklui en hoog opgeleide kenniswerkers bestaat een groeiende behoefte. Ondanks de groei van deelnemers aan instellingen voor mbo en hoger onderwijs blijkt uit onderzoeken dat er grote tot zeer grote arbeidsmarktknelpunten zijn in de personeelsvoorziening voor mbo’ers, hbo’ers en wo’ers (zie ROA «De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2006»). Het beroeps- en hoger onderwijs zal dan ook een grote krachtsinspanning moeten leveren om meer mensen te laten uitstromen met een diploma.

Figuur 2: Onderwijsdeelname en opleidingsniveau

Deelnemers naar onderwijssoort (index 2002=100)

po mbo

vo hbo

Instroom op de arbeidsmarkt naar opleidingsniveau

• • 

  In nagenoeg alle sectoren stijgt de onderwijsdeelname, ook in de periode 2004–2008.

• • 

  Van de instromers op de arbeidsmarkt is een steeds groter deel hoger opgeleid, maar het deel mbo en hoger opgeleiden samen blijft sinds 1990 constant.

Het gaat niet alleen om de economie, maar breder, om de samenleving als geheel. Onderzoek en onderwijs zijn van grote culturele waarde. Onderwijs, cultuur en wetenschap bereiden mensen voor op volwaardige maatschappelijke deelname en leveren zo een belangrijke bijdrage aan de sociale samenhang binnen onze samenleving. Leerlingen en studenten ontvangen hier een belangrijk deel van de bagage die ze nodig hebben om als actieve, verantwoordelijke burger deel te nemen aan de samenleving. Een goede beheersing van de Nederlandse taal is hiervoor een vereiste, evenals kennis van cultureel erfgoed en het in acht nemen van algemeen aanvaarde waarden en normen. Ook vanuit dit perspectief is meedoen belangrijk.

Het kabinet wil daarom onderwijsachterstanden zoveel mogelijk bestrijden, het aantal voortijdig schoolverlaters terugdringen en uitval zoveel mogelijk voorkomen. Gestreefd wordt naar 30% minder voortijdig schoolverlaters in 2006, ten opzichte van 1999. Jongeren worden voorbereid om een (leer)loopbaan in te richten, waarbij een startkwalificatie wordt gezien als een goede basis om zich verder te ontwikkelen, persoonlijk, in de maatschappij en op de arbeidsmarkt. Het perspectief is een maatschappij waarbij mensen economisch actief en maatschappelijk betrokken zijn vanuit een gedeeld waarden- en normenbesef.

• 3. 

  DE BELEIDSPRIORITEITEN VERBIJZONDERD NAAR DE VELDEN

Nu duidelijk is wat we willen, beantwoorden we hieronder de vraag hoe we dat gaan doen. Hoe geven we onze beleidsprioriteiten handen en voeten? Hieronder zijn per beleidsveld de belangrijkste maatregelen aangegeven die in 2004 worden getroffen voor elk van de genoemde prioriteiten. Het is geen uitputtende opsomming; in de financiële paragraaf (paragraaf 4) en de beleidsartikelen is het geheel van intensiveringen per prioriteit opgenomen.

120

110

100

90

80

998

2000

2002

2004

2006

2008

wo

3.1 Onderwijs algemeen

Deregulering, autonomie en rekenschap

Een belangrijke maatregel op het terrein van deregulering, autonomie en rekenschap is de zogenaamde servicegerichte uitvoering, die betrekking heeft op alle sectoren van het onderwijs. Het departement van onderwijs, cultuur en wetenschap onderhoudt een omvangrijke gegevensuitwisseling met in totaal meer dan 10 000 instellingen en miljoenen leerlingen en ouders. Dit wordt onder meer verzorgd door de Centrale Financiën Instellingen (CFI) en de Informatie Beheer Groep (IBG). Om de administratieve lasten voor scholen te verlichten, en om betere en betrouwbaarder informatie te verkrijgen, gaat CFI op een andere manier werken met de mogelijkheden van ict. Dit leidt tot betere informatie en dienstverlening aan zowel scholen als beleidsmakers.

Kern van de nieuwe inrichting is dat elke school de beschikking krijgt over een portal (website). Nadat een school is ingelogd, heeft zij de beschikking over (toekomstige) bekostigingsbedragen en alle onderliggende regelgeving op basis waarvan de bedragen tot stand zijn gekomen. Zo kan de school haar financiën beter plannen. Bezwaar maken via de portal kan ook. Verder kan de school via dit systeem vergelijkingen (benchmarks) maken voor leerlingenaantallen, doorstroomresultaten, personeel en financiën. De nieuwe inrichting vermindert dus niet alleen de administratieve lasten voor scholen, maar ondersteunt schoolmanagers bovendien bij de bedrijfsvoering en het maken van beleidskeuzes.

Bij de invoering van de lumpsumbekostiging in het primair onderwijs is een toereikende inrichting van het toezicht essentieel om de bestedingen goed te kunnen volgen. Ook in de sectoren voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs en volwasseneneducatie is een impuls nodig om de toezichtsketen te versterken. Adequate informatievoorziening tussen school en departement over autonomie en rekenschap leidt tot een kwalitatief betere verantwoording. Daarnaast moet een adequate informatievoorziening de herkenbaarheid van de sectoren op landelijk niveau vergroten en hun bijdragen aan de maatschappelijke ontwikkeling inzichtelijk maken. Een heldere kaderstelling vanuit de overheid – zodat duidelijker wordt wat de instellingen als maatschappelijke taak hebben en binnen welke randvoorwaarden zij die moeten uitvoeren – is hierbij een voorwaarde (prestatieafspraken). In overleg met schoolbesturen en accountants worden daarom instrumenten ontwikkeld om de accountantscontrole te verbeteren. Verder worden met name scholen in het primair onderwijs ondersteund bij het op orde brengen van de administratie, zodat – bij invoering van de jaarrekeningsystematiek – een adequate controle van de instellingsaccountant mogelijk is. Ook wordt een nieuwe besturingsfilosofie ingevoerd die erop neerkomt dat de overheid aangeeft wat wel en niet kan en binnen dat kader afspraken met de instellingen maakt over prestaties. Daardoor wordt de maatschappelijke taak van de instellingen helder afgebakend, wordt duidelijk binnen welke randvoorwaarden zij die uitvoeren en hoe zij daarin presteren. Door de prestaties van de sector breed toegankelijk te maken, wordt de maatschappelijke bijdrage van de sector beter zichtbaar. Hierdoor wordt bijvoorbeeld het imago van het beroepsonderwijs versterkt. De prestaties zullen ook via een benchmarkworden vergeleken, zodat de instellingen kunnen zien hoe zij zich tot elkaar verhouden.

Actieprogramma modernisering overheid

De minister van Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties is in het bijzonder belast met de vernieuwing van de overheid. Daarbij zal ook worden gekeken naar de zelfstandige bestuursorganen en naar de adviesraden. In het najaar zal het kabinet met een programma komen, waarin op het terrein van de modernisering van de overheid meetbare resultaatsverplichtingen zijn opgenomen. Mede vanuit dit perspectief en in het verlengde van de beleidsprioriteit van OCW voor deregulering, autonomie en rekenschap, is hieronder per beleidsterrein aandacht besteed aan de bestuurlijke relatie van het departement met de desbetreffende velden.

3.2 primair en voortgezet onderwijs

Meerjarenbeleidsplannen po/vo

In samenhang met de hiervoor beschreven prioriteiten 2004–2007zal in de sectoren primair onderwijs en voortgezet onderwijs het onderwijsveld meer en directer worden betrokken bij de totstandkoming van het beleid. Daarvoor is allereerst nodig dat, in navolging van soortgelijke documenten voor de bve- en hoger-onderwijssector, meerjarenbeleidsplannen voor het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs worden opgesteld. Het gaat om documenten die op hoofdlijnen de koers in de komende jaren voor deze sectoren schetsen. Beide sectoren zullen bij het opstellen van die documenten worden betrokken. Op basis daarvan zullen met de sectoren ook op resultaat gerichte afspraken worden gemaakt over de uitwerking van de hoofdlijnen. Gestreefd wordt daarbij te komen tot concrete prestatieafspraken en reguliere bekostigingsoverleggen. Deze koersdocumenten of beleidsagenda’s komen in de eerste helft van 2004 beschikbaar.

Deregulering, autonomie en rekenschap

In het primair onderwijs is een belangrijke maatregel die bijdraagt aan deregulering en autonomievergroting de invoering van lumpsum-bekostiging. Deze is voorzien op 1 augustus 2006; de jaren tot aan dat moment staan in het teken van voorbereiding en vragen om intensiveringen. Verreweg het grootste deel van deze intensiveringen heeft te maken met versterking van het management. Grotere zelfstandigheid en meer nadruk op verantwoording afleggen, vergen immers krachtige en professionele leiding. Daarom wordt vanaf 2004 structureel een bedrag toegevoegd aan het budget van iedere school voor versterking van het management, naar rato van het aantal leerlingen per school. Dit bedrag loopt ná 2004 nog op. Verder krijgen kleine scholen een extra bedrag voor hetzelfde doel. Immers, juist bij kleine scholen is de managementcapaciteit en het vermogen om beleid te maken en uit te voeren niet altijd zo groot als voor lumpsumfinanciering wenselijk is. Ook dit bedrag loopt ná 2004 verder op.

Daarnaast worden diverse maatregelen genomen die de (voorbereiding van) de invoering van de lumpsum moeten vergemakkelijken. Er worden instrumenten (handreikingen, cursussen, coachen) ontwikkeld die scholen kunnen helpen bij de invoering. Ook wordt geld uitgetrokken om de nadelige effecten voor individuele scholen op te vangen die onvermijdelijk optreden bij invoering van de lumpsumbekostiging.

Innovatie en versterking (top)kennisinfrastructuur

Het primair en voortgezet onderwijs spelen een belangrijke rol in de

kennissamenleving. Onze samenleving verandert voortdurend door

steeds sneller verouderende kennis, de economische dynamiek en de grote culturele verscheidenheid. Scholen spelen daarop in door andere werkvormen en een andere organisatie te beproeven. Dergelijke vernieuwingen van onderop verdienen steun, zowel bij de ontwikkeling ervan, als bij de verspreiding van de ervaringen naar andere scholen. Daarom komt een budget beschikbaar om scholen te ondersteunen bij de ontwikkeling en verspreiding van kansrijke initiatieven.

Gezien de belangrijke rol die ict speelt in de kennissamenleving, komt er bovendien een afzonderlijk budget voor vernieuwingen bij de toepassing van ict in het onderwijs. Ook zijn er middelen beschikbaar om ervoor te zorgen dat alle scholen een snelle en betrouwbare aansluiting op internet kunnen behouden.

Daarnaast worden vmbo-scholen gestimuleerd meer eigentijds werkplekmaterieel aan te schaffen. Ook gaat de volledige verantwoordelijkheid voor het onderhoud naar de scholen. Daarbij is het van belang dat de integratie van theorie en praktijk en van binnen- en buitenschools leren (leerwerktrajecten en stages) verder wordt vernieuwd en uitgebouwd, zodat wordt aangesloten bij wat leerlingen aanspreekt en bij de ontwikkelingen in het bedrijfsleven. De verwachting is dat daarmee wordt bijgedragen aan de vermindering van uitval, het bereiken van kwalificatiewinst en een steviger arbeidsmarktpositie voor deze jongeren. Bovendien vergroot een moderne programmering in een contextrijke leeromgeving de aantrekkelijkheid voor docenten. Dit is ook belangrijk gezien het grote docententekort, met name in het vmbo.

Om te komen tot een kennissamenleving die werkt, wordt ook gestreefd naar een hogere doorstroom van vmbo naar mbo. Daarnaast is van belang dat een groter aantal mensen een technische vakopleiding volgt. De beleidsintensiveringen op deze punten worden verder toegelicht in paragraaf 3.3 (beroepsonderwijs en volwasseneneducatie) en 3.4 (hoger onderwijs).

Bijna alle basisscholen en veel scholen voor voortgezet onderwijs hebben een structurele samenwerkingsrelatie met de openbare bibliotheek voor leesprojecten, ondersteuning van taalonderwijs, mediatheken, het verwerven van informatievaardigheden voor zowel leerlingen als leraren en als cultureel platform. De inzet van bibliotheken als instrument voor onderwijsondersteuning zal worden bevorderd.

Naar een maximale participatie

De school krijgt een centrale rol in het onderwijsachterstandenbeleid. Middelen voor het bestrijden van onderwijsachterstanden worden zoveel mogelijk gebundeld en gaan in de toekomst rechtstreeks naar de scholen. De gemeenten hebben een belangrijke taak bij het integrale lokale jeugdbeleid en houden een regierol rond de wisselwerking tussen school en omgeving.

Door het invoeren van een begin- en tussentoets in het primair onderwijs is het mogelijk de ontwikkeling en voortgang van de leerlingen te volgen. Door de verdeling van achterstandsmiddelen mede te baseren op de feitelijke achterstand van leerlingen worden middelen nauwkeuriger verdeeld en kan de bevordering van onderwijsprestaties meer gericht plaatsvinden. Zo gaan we ervoor zorgen dat ook leerlingen met een achterstand meer kans hebben om mee te doen.

De beheersing van het Nederlands is een noodzakelijke voorwaarde voor participatie in de samenleving en voor schoolsucces. Dit is het meest duidelijk bij leerlingen die rechtstreeks uit het buitenland komen. Om deze leerlingen zo goed mogelijk voor te bereiden op het reguliere onderwijs dat past bij hun leeftijdsen ontwikkelingsniveau, krijgen scholen meer mogelijkheden om schakelklassen in te richten. Leerlingen worden in deze schakelklassen via intensieve taalondersteuning voorbereid op het reguliere onderwijs.

Om de maatschappelijke participatie van jongeren te vergroten, wordt de invoering van de maatschappelijke stage in het voortgezet onderwijs bevorderd. Een dergelijke stage draagt bij aan de ontwikkeling van sociale vaardigheden van leerlingen, het besef van waarden en normen en actief burgerschap. In het schooljaar 2003–2004 worden tien proefprojecten gestart op scholen in het voortgezet onderwijs. Op basis van de opgedane ervaringen wordt dit uitgebouwd, met als doel om in 2007 het doorlopen van een maatschappelijke stage op minimaal een kwart van de vo-scholen mogelijk te maken.

Om leerlingen beter toe te rusten voor hun deelname aan de samenleving en om uitval te voorkomen, is een sluitend stelsel van opvang en begeleiding nodig. Scholen in het voortgezet onderwijs worden daarom in staat gesteld om meer te doen aan begeleiding, met name voor risico-leerlingen. Hierbij wordt gestart met de scholen in de grote steden.

Culturele activiteiten op en rond de school bieden jongeren bij uitstek de kans om mee te doen: door zelf of met anderen kunst te maken en te ervaren, door culturele activiteiten te bezoeken of zelf actief aan de slag gaan met de culturele omgeving. Cultuureducatie op school levert een bijdrage aan de volwaardige participatie van (jonge) mensen aan de samenleving. Het verbindt mensen, versterkt de sociale cohesie en is een uitstekend middel voor de dialoog over waarden en normen. Mede door nieuwe vormen van leren helpt het scholen hun onderwijskundige opdracht te vervullen. Om te komen tot een doorlopende leerlijn cultuur wordt het programma «Cultuur en school» vanaf 2004 structureel geïntensiveerd. We zetten basisscholen aan tot een duidelijke visie op cultuureducatie en faciliteren hen om hun beleid rond cultuureducatie vorm te geven. Verder vergen de ontwikkeling van een leergebied «kunst en cultuur» in de onderbouw van het voortgezet onderwijs, en de handhaving van culturele en kunstzinnige vorming in het vmbo extra inzet. Zowel in het primair als voortgezet onderwijs gaan we leerkrachten ondersteunen bij hun sleutelrol als cultuurdrager en -overdrager. Allianties van culturele instellingen met scholen worden gestimuleerd. De intensivering geschiedt in samenspraak met decentrale overheden, branche-organisaties uit de cultuursector en onderwijsorganisaties.

Naar een gedeelde waarden-en-normenbeleving Dit kabinet vindt het belangrijk dat burgers hun notie en beleving van normen en waarden met elkaar delen. Samenleven kan niet zonder kennis van en begrip voor verschillen tussen mensen, maar ook niet zonder een gedeelde beleving van waarden en normen. In het voortgezet onderwijs wordt daartoe onder meer de maatschappelijke stage gestimuleerd. Ook ouders moeten in dit verband als opvoeders hun verantwoordelijkheid nemen. Het onderwijs vervult in de praktijk slechts een (belangrijke) medeopvoedende rol. In dit verband wordt geïnventariseerd in hoeverre het mogelijk en nuttig is dat ouders en scholen in contracten afspraken vastleggen over wat men van elkaar verwacht en waar men elkaar op kan

aanspreken. In het basisonderwijs en in de eerste jaren van het voortgezet onderwijs moeten waarden en normen een herkenbare plaats krijgen; in de kerndoelen basisonderwijs en basisvorming zullen waarden en normen expliciet worden genoemd. Het programma «actief burgerschap» van de KPC-groep wordt in 2004 voortgezet. Scholen in primair en voortgezet onderwijs kunnen uit dit programma een ondersteuningssubsidie krijgen om projecten op het gebied van actief burgerschap uit te voeren. In 2004 wordt een instrument ontwikkeld waarmee scholen en gemeenten de effectiviteit van programma’s gericht op de verwerving van sociale competenties kunnen meten. Het instrument wordt in december 2004 opgeleverd.

Bij het doorlichten van het toezichtskader van de Inspectie van het Onderwijs zal expliciet aandacht voor waarden en normen worden gevraagd. De inspectie werkt verder aan het vervolgonderzoek «Islamitische scholen en sociale cohesie». Medio september 2003 biedt de inspectie de minister haar rapport daarover aan. De Tweede Kamer zal omstreeks 1 oktober 2003 worden geïnformeerd over het inspectierapport. Ook komt er een website over waarden en normen die als platform fungeert voor de uitwisseling van goede ideeën, van, voor en door scholen.

Een gedeelde waarden-en-normenbeleving ligt aan de basis van een veilig schoolklimaat. Scholen zijn, samen met ouders, leerlingen en het netwerk rond de school, verantwoordelijk voor het creëren van dit schoolklimaat. Scholen worden in deze verantwoordelijkheid ondersteund, met name door het «Transferpunt jongeren, school en veiligheid». Bestaande instrumenten zoals het pestweb, worden gecontinueerd. In het najaar van 2003 wordt een brief over veiligheid in en om de school naar de Tweede Kamer gestuurd.

Aan de hand van het advies van de Onderwijsraad over burgerschap dat de raad in de verkenning «Samen leren leven» van december 2002 heeft aangekondigd, wordt bezien of en zo ja, welke andere concrete maatregelen mogelijk zijn.

3.3 Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie

Hoofdlijnenakkoord beroepsonderwijs en volwasseneneducatie De sector beroepsonderwijs streeft in nauw overleg met het veld naar een akkoord over de hoofdlijnen van beleid, als uitvloeisel van de topprioriteiten van het kabinet op het terrein van onderwijs, cultuur en wetenschap. Als onderdeel daarvan wordt een modernisering nagestreefd van de relatie tussen overheid en instellingen. Richtinggevend daarbij is de ontwikkeling naar netwerksturing en governance (rekenschap). De publieke verantwoording – waarbij het accent ligt op prestaties – is zowel gericht op de rijksoverheid als op de directe omgeving van de onderwijsinstelling. Transparantie en vergelijkbaarheid van prestaties tussen instellingen zijn daarbij van belang, evenals de verbetering van het landelijke imago van het beroepsonderwijs en de ontwikkeling naar private, ondernemende en responsieve instellingen met een publieke taak. Onderdeel van de modernisering van de besturingsfilosofie is de aanpak die wordt nagestreefd om de inhoudelijke doelen te realiseren. Deze aanpak ziet er als volgt uit:

+ De overheid stelt essentiële kaders en bemoeit zich van daaruit actief, maar op hoofdlijnen met de sector beroepsonderwijs. In dit kader worden vooraf de basisverwachtingen over het functioneren en presteren van de individuele instellingen nadrukkelijk in kaart

gebracht. Indien regels worden overtreden of aan basisverwachtingen niet wordt voldaan, gaat de overheid over tot sancties of bestuurlijk ingrijpen.

+ De overheid stuurt op resultaten door rond de politiek-maatschappelijke prioriteiten een landelijke ambitie te formuleren die richtinggevend is voor het presteren van de individuele instellingen. Instellingen worden uitgenodigd aan te geven welke bijdrage zij kunnen leveren aan het behalen van de landelijke ambitie. De overheid bekijkt zowel de bijdragen van de instellingen als de daadwerkelijke behaalde prestaties.

+ De overheid richt zich op het in positie brengen van spelers op een drietal niveaus: nationaal, het bestel en de individuele instelling. Daarbij staat de zelfregie van de spelers centraal. De overheid grijpt niet in op relaties tussen actoren, maar richt zich op het beter in positie brengen van spelers en neemt pas in laatste instantie zelf een rol in het proces.

+ De overheid bouwt een aantal zekerheden in. De Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB) biedt voldoende ruimte voor een verdere ontwikkeling van het bestel, waarbinnen door een andere aanpak verbeteringen zijn te realiseren. Daarnaast is er ruimte om te praten over het selectief toelaten van nieuwe spelers tot dit bestel. Hierbij is grote zorgvuldigheid vereist. De publieke bekostiging van instellingen voor het verzorgen van middelbaar beroepsonderwijs staat niet ter discussie en zelfregie blijft het uitgangspunt voor het functioneren van de sector.

Deregulering, autonomie en rekenschap

De gewenste ontwikkeling is er één van private instellingen met een publieke taak, die ondernemend en responsief zijn en waartussen een gezonde rivaliteit bestaat die leidt tot een hogere kwaliteit en productiviteit. In dit verband past de maatregel rond servicegericht uitvoeren zoals omschreven in paragraaf 3.1 (onderwijs algemeen).

Innovatie en versterking (top)kennisinfrastructuur

Een hoofdrichting is de ontwikkeling naar instellingen die actief onderdeel zijn van de regionale kennisinfrastructuur en een sterkere relatie kennen met het bedrijfsleven, gericht op het tot stand brengen van innovaties. In het middelbaar beroepsonderwijs wordt daarom de kennisuitwisseling met het midden- en kleinbedrijf verder gestimuleerd, onder meer via onderhoudscontracten voor deelnemers. Om de kennisverspreiding en -toepassing tussen het middelbaar beroepsonderwijs en het midden- en kleinbedrijf te verbeteren, worden onderwijsinstellingen en kenniscentra vanaf 2006 toegerust om, in samenwerking met bedrijven en het midden-en kleinbedrijf, actief aan kennisverspreiding te gaan doen. Daarbij gaat het niet alleen om het leggen van extra verbindingen tussen onderwijs en arbeidsmarkt, gericht op overdracht van kennis, maar vooral om de verspreiding en toepassing van innovatieve kennis.

Daarnaast wordt ondernemerschap in het onderwijs gestimuleerd. Innovatie is meer dan alleen investeren in kennis. Slimme marketing en ondernemersvaardigheden zijn net zo belangrijk. Het gaat dan niet alleen om het vergroten van de mogelijkheid om jongeren tijdens de opleiding reeds in contact te brengen met het ondernemerschap (door bijvoorbeeld mini-ondernemingen), maar ook om het begeleiden van jongeren door onderwijsinstellingen bij het opstarten van een eigen onderneming nadat zij het onderwijs gediplomeerd hebben verlaten. Om een goed antwoord

te kunnen bieden op de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en in de maatschappij moet de huidige kwalificatiestructuur flexibeler en transparanter worden.

In 2004 wordt het innovatiearrangement beroepskolom gecontinueerd. Het innovatiearrangement heeft tot doel de beroepskolom (vmbo, mbo, bve) te versterken. Dit gebeurt door regionale en/of sectorale innovatieve projecten van onderwijsinstellingen en bedrijven gezamenlijk te ondersteunen. Het gaat om projecten die van onderop en met cofinanciering tot stand komen.

Ook vergroten van het aantal mensen met een technische vakopleiding is een belangrijk prioriteit van het kabinet. In dit kader wordt gestreefd naar een hogere instroom in dergelijke opleidingen in 2007, conform de in Europees verband afgesproken doelstelling. Hiervoor wordt een samenhangende aanpak ontworpen, waarbij over het gehele onderwijsveld maatregelen worden getroffen. Deze aanpak wordt toegelicht in de paragraaf hoger onderwijs.

Meer mensen werkzaam in het onderwijs

Hierbij gaat het om maatregelen op het terrein van arbeidsvoorwaarden en ict. Zo wordt de vergoeding voor scholing van zittend personeel verhoogd en wordt de financiële impuls voor versterking van de didactische ict-vaardigheden van leraren gecontinueerd en uitgebreid (zie hiervoor verder paragraaf 3.7)

Naar een maximale participatie

De hoofdrichting binnen dit thema is een ontwikkeling naar instellingen voor een leven lang leren. De intentie is dat iedere deelnemer een leerloopbaan geboden wordt die gericht is op een volwaardige plaats in de samenleving. De doorstroom van vmbo naar mbo zal ook in dit kader moeten verbeteren. Met instellingen worden regionale streefwaarden afgesproken over doorstroom- en slagingspercentages om het rendement te verbeteren.

Figuur 3: Directe doorstroom vmbo/lwoo naar mbo (met en zonder diploma)

100%

80%

Vanuit vmbo stroomt circa 75% direct door naar mbo.

Vanuit lwoo stroomt circa 40% door naar mbo.

1996               1997               1998               1999

— vmbo (excl. Lwoo]

o0%

40%

20%

0%

2000

2001

2002

woo

Te veel leerlingen verlaten de school zonder startkwalificatie. Gestreefd wordt naar het verhogen van de participatie door samen met partijen op landelijk en regionaal niveau het aantal jongeren dat zonder diploma het onderwijs dreigt te verlaten terug te brengen: in 2006 met dertig procent ten opzichte van het aantal in 1999, en in 2010 met vijftig procent ten opzichte van het aantal in 2000. Dit levert tevens een bijdrage aan het plan van aanpak jeugdwerkloosheid dat door de minister van SZW, de minister van OCW en de staatssecretaris van OCW is ontwikkeld.

Bij het terugdringen van het aantal jongeren dat voortijdig het onderwijs verlaat kan een onderscheid worden gemaakt tussen preventief en curatief beleid. Het preventieve beleid is gericht op het voorkomen van de uitval onder meer door het realiseren van doorlopende leerwegen van vmbo en mbo, door het versterken van de praktijkgerichtheid van het beroepsonderwijs en meer aandacht voor begeleiding van jongeren. Voor het verbeteren van de begeleiding wordt het budget voor voorbereidende en ondersteunende activiteiten (voa) in het mbo verhoogd. Hierdoor krijgen meer deelnemers (waaronder gehandicapten) de ondersteuning die ze nodig hebben om hun schoolloopbaan met een diploma af te ronden.

Als preventief beleid niet werkt, wordt curatief beleid ingezet, door te bemiddelen naar werk en te zorgen dat wanneer nodig, alsnog een startkwalificatie kan worden behaald. Vele betrokken partijen (scholen, gemeenten, bedrijfsleven, rijk) hebben hier een verantwoordelijkheid. De bijdrage van de rijksoverheid bestaat vooral uit het samenbrengen van partijen en het bieden van ondersteuning aan partijen op het decentrale niveau. Ter ondersteuning van dit curatieve beleid wordt het regionale meld- en coördinatiebudget verhoogd, zodat contactgemeenten vanaf 2005 de trajectbegeleiding kunnen versterken met als doel meer jongeren terug te leiden richting onderwijs en/ of werk. Daarnaast wordt een taskforce jeugdwerkeloosheid opgericht die jongeren aanspreekt op hun verantwoordelijkheid, de invoering van benodigde acties begeleidt, en met name de kleinere gemeenten ondersteunt in het vormgeven van een effectieve aanpak.

3.4 Hoger onderwijs

Deregulering, autonomie en rekenschap

In het hoger onderwijs wordt een nieuwe bestuurlijke aanpak voorgestaan waarbij met instellingen afspraken worden gemaakt over te leveren prestaties. Zo kan worden gekomen tot een uitwerking van de hoofdlijnen van beleid, als uitvloeisel van de topprioriteiten van het kabinet op het terrein van onderwijs en kennis. Doel is te komen tot een modernisering van de relatie tussen overheid en instellingen, door een nieuwe balans te vinden tussen een maximale ruimte voor instellingen en het afleggen van verantwoording. Evenals in de bve-sector stelt de overheid in de nieuwe bestuurlijke aanpak de kaders en bemoeit zij zich van daaruit actief maar op hoofdlijnen met het onderwijs. Voor sommige onderdelen van beleid – bijvoorbeeld rendementsverbetering – formuleert de overheid landelijke beleidsdoelen. De instellingen wordt gevraagd aan te geven wat en hoeveel ze aan deze doelen kunnen bijdragen. Op basis hiervan worden (prestatie)afspraken gemaakt met de instellingen. Het nakomen van deze afspraken wordt gevolgd, en – waar gepast – op instellings- en/of opleidingsniveau gecontroleerd. Deze zijn vervolgens onderwerp van een bestuurlijke dialoog met de instellingen. Voor andere onderdelen van het beleid worden afspraken gemaakt met de koepels, waarbij de zelfregie

van instellingen als uitgangspunt wordt genomen. Een benchmarkwordt ontwikkeld om de voortgang rond de beleidsprioriteiten in de komende periode te monitoren.

Innovatie en versterking (top)kennisinfrastructuur

Een hoofdrichting is de ontwikkeling naar instellingen die actief onderdeel zijn van de regionale kennisinfrastructuur en een sterkere relatie kennen met het bedrijfsleven, gericht op het tot stand brengen van innovaties. In het hoger beroepsonderwijs wordt daarom de kennisuitwisseling met het midden en kleinbedrijf verder gestimuleerd. In dit kader past de verdere ontwikkeling van hogescholen naar (regionale) kenniscentra. Door kennisinnovatie in het hbo te bevorderen wordt het onderwijs kwalitatief meer hoogwaardig en de kennisbrugfunctie naar technologievolgend midden- en kleinbedrijf versterkt.

Het Nederlands hoger onderwijs blijft meedraaien in de internationale top om de groeiende internationale concurrentie om excellente studenten aan te kunnen. Daartoe moet Nederland aantrekkelijk zijn als vestigingsplaats voor – ook buitenlandse – kenniswerkers en kennisinstituten, en zich internationaal als zodanig positioneren en profileren. Dat vereist onder meer ruimte voor instellingen om zich te profileren en te kunnen excelleren, en keuzes voortvloeiend uit een visie op de concurrentievoordelen van Nederland op de internationale markt.

Ten aanzien van de arbeidsmarkttekorten in enkele sectoren wordt gericht actie ondernomen. Het gaat dan om bèta en techniek, wetenschap en zorg. Omdat juist bèta- of technisch opgeleiden van belang zijn voor ontwikkelingen en toepassingen van technologische innovaties, brengt een arbeidsmarkttekort in deze sector het innovatievermogen en het vermogen nieuwe producten te ontwikkelen in Nederland in gevaar. Daarom komen er extra – en waar nodig onorthodoxe – maatregelen om meer jongeren te interesseren voor een studie en loopbaan in de bèta- en technieksector. Gestreefd wordt de instroom in 2007 in bèta- en techniekopleidingen in beroeps- en hoger onderwijs met vijftien procent te laten stijgen. Hierbij kiezen we voor een samenhangende aanpak, waarbij over het gehele onderwijsveld maatregelen worden getroffen. Het probleem doet zich immers voor in meerdere sectoren van het onderwijs. Deze samenhangende aanpak heeft ook betrekking op de wijze waarop onderwijsinstellingen, werkgevers en overheid elk hun verantwoordelijkheid dragen. Deze aanpak zien we als wezenlijk onderdeel van de innovatiestrategie: reden om het innovatieplatform een belangrijke rol te geven bij de plannen en het creëren van de gedeelde verantwoordelijkheid (zie ook paragraaf 3.5). Alleen dan kan de aanpak van de tekorten succesvol zijn.

Ook in de wetenschap zijn tekorten op de arbeidsmarkt te verwachten: het gaat dan om jonge onderzoekers. Daarom gaan we meer jonge mensen aansporen tot een carrière in de wetenschap: we introduceren daartoe onderzoeksmasters in het wetenschappelijk onderwijs. Voorstellen van de universiteiten voor tweejarige onderzoeksmasters worden voorgelegd aan de Nederlandse Accreditatie Organisatie. Als de voorstellen voldoen aan de eisen die gesteld worden aan onderzoeksmasters, zullen de studie-financieringrechten met een jaar verlengd worden.

Hoewel als gevolg van reeds ingezet beleid (ophoging numerus fixus) de instroom in gezondheidszorgopleidingen de laatste tijd stijgt, bestaat ook hier een groeiend arbeidsmarkttekort. Daarom wordt de huidige numerus

fixus voor de geneeskundeopleidingen verder opgehoogd van 2550 naar 2900 plaatsen (inclusief 50 plaatsen klinische technologie). Tevens komen er nieuwe medische studies – zorgmasters – waardoor meer medisch personeel kan worden opgeleid. Daarnaast wordt taakherschikking in de beroepspraktijk en samenwerking tussen de verschillende professionals in de zorg gezien als een belangrijke bijdrage aan de oplossing van het capaciteitsprobleem. Door bijvoorbeeld de nurse-practicionersbeperkte bevoegdheden van artsen te laten overnemen, hebben artsen meer tijd voor meer gespecialiseerde handelingen. Dit verkort de wachtlijsten.

Figuur 4: Instroom ho-gezondheidszorg Instroom ho-gezondheid

2000 1500 1000 500

Geraamde en benodigde instroom van artsen in opleiding

1400 1200 1000 800 600 400 200

:z

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

verpleegkunde fysiotherapie geneeskunde tandheelkunde

geraamd huisarts benodigd huisarts geraamd med.specialist benodigd med.specialist

• • 

  Sinds kort stijgt de instroom in gezondheidsopleidingen.

• • 

  De kloof tussen vraag naar en aanbod van huisartsen wordt de komende jaren geslecht dankzij ophoging van de numerus fixus (1999–2002) Bron: Capaciteitsplan 2002 (Capaciteitsorgaan).

Naar een maximale participatie

Voldoende hoger opgeleiden is een absolute voorwaarde voor de kennissamenleving. De stijging van het opleidingsniveau van de beroepsbevolking heeft rechtstreeks invloed op de arbeidsproductiviteit. Het hoger onderwijs staat hier voor een grote krachtsinspanning.

De instroom vanuit havo en vwo kan bijna niet meer omhoog. Daarom is een grotere instroom in het hoger onderwijs vanuit mbo en ondervertegenwoordigde groepen van belang. Grotere, op termijn evenredige, deelname van deze groepen aan het hoger onderwijs is tevens een belangrijk element in het streven naar een succesvolle integratie. Dankzij ingezet beleid stijgt de directe doorstroom vanuit mbo (bol 4) naar hbo sinds kort, maar deze stijging is nog weinig stabiel en niet afdoende. Het vergt extra inspanningen deze doorstroom te verbeteren.

3000

2500

0

0

1998

1999

2000

2001

2002

Figuur 5: Deelname aan techniek en doorstroom bol–hbo

Relatieve deelname bèta en techniek (index 1995 = 100)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

vmbo wo

mbo hbo

Doorstroom bol4 gediplomeerd naar eerstejaar hbo

50% 40% 30% 20% 10%

0%

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002

• • 

  Het deel van de studenten dat bèta en techniek volgt daalt in alle sectoren.

• • 

  Dankzij ingezet beleid stijgt sinds kort de directe doorstroom vanuit mbo (bol4) naar hbo.

Het gaat echter niet alleen om instroom. Minstens zo belangrijk is het binnen boord houden en het met een diploma afronden van de opleiding. Met instellingen worden lokale streefwaarden afgesproken over doorstroom- en slagingspercentages, teneinde het rendement te verbeteren.

3.5 Onderzoek en wetenschap

Wetenschapsbudget

Conform bestaand beleid heeft de minister de zorg voor het scheppen van een onderzoeksklimaat dat uitdaagt tot optimale prestaties: wetenschap van hoog niveau voor welvaart en welzijn. Investeren in kennis is investeren in de toekomst.

In het Wetenschapsbudgetworden de volgende doelstellingen geschetst: + Een goed en doelmatig functionerend onderzoeksbestel dat goed is toegerust voor de uitdagingen van de toekomst. Dit impliceert investeren in kennisopbouw van de toekomst, samenwerking in het onderzoek (nationaal en internationaal), kennisdiffusie en openheid naar afnemers van wetenschappelijke kennis; + Het scheppen van voorwaarden voor het functioneren van de

wetenschappelijke instellingen, waarbij veel wordt overgelaten aan het zelfregulerend vermogen van het onderzoeksbestel en aan de autonome organisaties zelf; + Sturing en toezicht op hoofdlijnen zodat de actoren hun rol optimaal kunnen vervullen; en het ontwikkelen van instrumenten gericht op geven van richting, scheppen van ruimte, meten van resultaat en het afleggen van rekenschap. Wat betreft de financiering van het universitaire onderzoek zal worden gewerkt aan een mechanisme waarlangs kwaliteit en prestaties directer worden gekoppeld aan bekostiging.

110

100

90

80

70

Innovatie en versterking (top)kennisinfrastructuur

Voor de duur van de kabinetsperiode wordt een Innovatieplatform in het leven geroepen, dat een strategie voor kennisontwikkeling en -exploitatie ontwikkelt. Het kabinet wordt in het Innovatieplatform vertegenwoordigd door de minister-president (voorzitter) en de ministers van Economische Zaken en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Zowel uit het bedrijfsleven als uit het publieke onderzoek en het hoger onderwijs zijn hooggeplaatste vertegenwoordigers benoemd als lid, terwijl ook onafhankelijke deskundigen in het Innovatieplatform zijn opgenomen. Het Innovatieplatform heeft een onafhankelijke secretaris, die uit de ministeries van OCW en EZ en uit het bedrijfsleven wordt ondersteund.

Het Innovatieplatform moet, via de hoogwaardige inbreng die van de leden mag worden verwacht, leiden tot vernieuwende inzichten op het gebied van kennisontwikkeling en -exploitatie. De inzichten die uit het platform voortkomen, kunnen het strategisch kader bieden voor de formulering en uitvoering van plannen op het gebied van hoger onderwijs, wetenschappelijk en technologisch onderzoek en innovatie, die in beleidsdocumenten van OCW, zoals het Wetenschapsbudget, het HOOP en het plan voor aanpak van de tekorten bèta en techniek worden gepresenteerd. Ook kan het innovatieplatform inzichtelijk maken wat het bedrijfsleven en het bestel van onderzoek en hoger onderwijs zélf kunnen bijdragen aan de ontwikkeling én de uitvoering van de strategie.

Uit de «enveloppe» van € 700 miljoen (exclusief de middelen voor WBSO) wordt een bedrag van € 185 miljoen (structureel vanaf 2007) op de aanvullende post Onderzoek en Innovatie van het ministerie van Financiën geplaatst. Deze middelen zijn bestemd voor prioriteiten op het gebied van onderzoek en innovatie op het beleidsterrein van OCW en EZ, te weten:

• • 

  kenniswerkers, waaronder bèta en techniek (OCW);

• • 

  technostarters (EZ);

• • 

  focus en massa in het onderzoek (OCW);

• • 

  samenwerking bedrijven/kennisinstellingen (EZ).

Het Innovatieplatform zal worden geconsulteerd over de toewijzing van middelen aan de genoemde prioriteiten. Op grond daarvan zullen de ministers van OCW en EZ het kabinet (via de RWTI) een voorstel voorleggen voor de toedeling van deze middelen aan de begrotingen van OCW en EZ.

Ten aanzien van het wetenschappelijk onderzoek is het voornemen om het budget van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) te verhogen. Het is de bedoeling dat daardoor focus en massa van het wetenschappelijk onderzoek worden versterkt. Met name worden programma’s opgezet die op hun wetenschaps- of technologiegebied de gehele keten van fundamenteel onderzoek tot valorisatie in samenhang beogen te stimuleren. De aanpak die gevolgd wordt door het Regieorgaan Genomics en, op het terrein van de katalyse, door ACTS - beide bij NWO -zijn hiervoor het voorbeeld. De strategische doelen worden door het Innovatieplatform aangereikt.

Het Nederlandse onderzoek behoort thans internationaal tot de absolute top. Nederlandse publicaties worden meer geciteerd dan gemiddeld. Dat geldt vooral voor space science, agricultural scienses, plant and animal sciences, chemistry en physics (zie figuur 6). Om de kwaliteit en concurrentie in de eerste geldstroom verder te bevorderen, wordt de bewezen kwaliteit gekoppeld aan de bekostiging (prestatiebekostiging). Voor deze «dynamisering» wordt een instrument ontwikkeld waarvan herverdeling

van middelen op advies van NWO deel uitmaakt. OCW stelt incidenteel middelen ter beschikking ter facilitering van deze in te voeren prestatie-bekostiging. Op langere termijn zal de reikwijdte van dit instrument een substantieel deel van het universitaire onderzoek betreffen. Bij wetenschapsgebieden die dicht tegen de innovatieketen opereren is de toepasbaarheid van resultaten van onderzoek één van de aspecten waarop de kwaliteit van het onderzoek beoordeeld wordt.

Figuur 6: Resultaten wetenschap

Relatieve impact van Nederlandse publicaties t.a.v. het wereldwijde gemiddelde

Wereldwijde gemiddelde

material science mathematics

physics

engineering

chemistry

education

social sciences

computer sciences

geosciences

space science

inmmunology

microbiology

economics & business

psychology/psychiatry

ecology/environmental ^ clinical medicine molecular biology plant & animal sciences pharmacology

agricultural sciences

biology & biochemistry neurosciences

Een ander punt vormt het nationale wetenschappelijke en culturele papieren en digitale erfgoed. Een groot deel daarvan, dat ligt opgeslagen in de verschillende erfgoedsectoren, dreigt verloren te gaan. Het verval heeft grote gevolgen voor de informatievoorziening voor wetenschap en cultuur. Door conservering blijft de toegankelijkheid van de documenten duurzaam gewaarborgd en de inhoud beschikbaar voor onderzoek, onderwijs, cultureel erfgoed en algemeen gebruik. Om de grote achterstanden bij conservering van erfgoed in te lopen en de teloorgang van het wetenschappelijk erfgoed te voorkomen worden extra middelen uitgetrokken.

Specifieke aandacht is ook nodig om de aanwezige kennis in wetenschappelijke en culturele instellingen maatschappelijk breder te benutten. Er ontbreekt een specifieke infrastructuur die deze kennis, cultuur en onderwijs verbindt met het maatschappelijke debat. De instellingen verenigd in de Stichting Boulevard van het Actuele Verleden stellen zich ten doel het historisch besef van de Nederlander te vergroten door middel van tentoonstellingen, manifestaties en een journalistieke website. Met de ontwikkeling van de Boulevard is in 2003 een start gemaakt in de vorm

van een pilot. Met de extra ter beschikking gestelde middelen (2004–2006) kan de verdere ontwikkeling van de Boulevard worden vormgegeven.

Duurzame ontwikkeling

Duurzame ontwikkeling wordt meestal vertaald als het in balans brengen van menselijk handelen en het ecologisch draagvlak. Duurzame ontwikkeling heeft betrekking op zowel ecologische, economische als sociaal-culturele kwaliteit. Wetenschappelijke kennis is van grote betekenis voor het beleid ten aanzien van duurzame ontwikkeling. Het gaat daarbij zowel om kennis uit natuur- en technische wetenschappen als om gedragswetenschappelijke kennis én kennis in besluitvormingsprocessen. Het is van belang om de benutting van wetenschappelijke kennis niet alleen in industriële productie, landbouw, milieubeheer en andere maatschappelijke aandachtsgebieden te bevorderen, maar ook in het beleid. Maar wetenschap biedt in veel gevallen niet de zekerheden waar het beleid om vraagt. De afweging tussen de verschillende belangen in beleidskwesties is uiteindelijk een zaak van politieke besluitvorming.

3.6 Cultuur

Cultuurnota

Het jaar 2004 is het laatste jaar van de cultuurnotaperiode 2001–2004. Een belangrijk deel van het cultuurbudget is voor deze periode verdeeld onder culturele instellingen. Door middelen uit de twee enveloppen zijn in 2004 extra investeringen mogelijk voor de beleidsprioriteit «meedoen» (onder meer Cultuur en School, digitalisering erfgoed en vernieuwing bibliotheken). Daarnaast wordt nu al een begin gemaakt met de vermindering van de administratieve last voor culturele instellingen. In het najaar zal de staatssecretaris van cultuur een brief naar de Tweede Kamer sturen, waarin zij onder meer aangeeft hoe de beleidsprioriteiten van het kabinet gestalte zullen krijgen in het cultuurbeleid van de komende jaren.

Deregulering, autonomie en rekenschap

Het vooradvies van de Raad voor Cultuur, waarin deze stelt dat de overheid zich meer op hoofdzaken moet concentreren, sluit nauw aan bij de doelstellingen rond deregulering en vermindering van de administratieve lasten. In de Uitgangspuntenbrief, die op 1 juli jl. aan de Tweede Kamer is verzonden, is al aangegeven op welke manier ook op cultuurgebied de administratieve lastendruk kan worden teruggedrongen. De «alledaagse bureaucratie» wordt aangepakt; bijvoorbeeld de eisen die aan het opstellen van een subsidieaanvraag zijn verbonden, de verplichtingen die een beschikking met zich meebrengt, en de eisen die worden gesteld aan de jaarlijkse verantwoording.

De belangrijkste eis in een «Cultuurnota-subsidiebeschikking» is voortaan de integrale uitvoering van het beleidsplan. Bijkomende voorwaarden worden zoveel mogelijk beperkt. Zo is bijvoorbeeld de verplichting afgeschaft om elk jaar een activiteitenplan in te dienen. Het toezicht wordt gedifferentieerd, afhankelijk van aard, omvang en bedrijfsmatige staat van dienst van de instelling. In overleg met de andere overheden worden de administratieve lasten in het Actieplan cultuurbereik verminderd.

De overheid moet de instellingen het vertrouwen kunnen geven dat zij naar hun beste vermogen gestalte geven aan hun eigen ambities; dat vertrouwen is echter niet blind. Instellingen worden gehouden aan wat zij in de beleidsplannen in het vooruitzicht hebben gesteld. Als beloften niet worden nagekomen, kan dit leiden tot sancties. Rekenschap is niet alleen

van belang voor een goede verantwoording van de besteding van gemeenschapsgeld, het levert ook cijfermatige gegevens op waarmee het gevoerde beleid op doeltreffendheid kan worden beoordeeld.

Innovatie en versterking (top)kennisinfrastructuur

Vergeleken met het buitenland moet op het gebied van digitalisering een gevoelige achterstand worden ingelopen. Dat geldt zeker voor de Nederlandse erfgoedcollecties. Deze behoren tot de internationale top, maar zijn digitaal veel te weinig zichtbaar. Daarom wordt gestreefd naar een duurzame digitalisering bij erfgoedinstellingen alsmede verbetering van de kwaliteit van ontsluiting, presentatie en verrijking van erfgoedcollecties bij publieke en non-profitinstellingen. Daarmee komen erfgoedbronnen en de bijbehorende informatie hoogwaardig en duurzaam digitaal beschikbaar voor onderzoek, onderwijs, nieuwe creatieve activiteit en voor kennisoverdracht. Ook wordt door deze vereenvoudigde toegankelijkheid het erfgoed dichter bij burger gebracht».

Naar een maximale participatie

De afgelopen jaren is actief beleid gevoerd om de verschillende segmenten van de bevolking beter te betrekken bij het culturele leven – als toeschouwer, maar ook als maker. De doelstellingen van dit doelgroepenbeleid worden gehandhaafd. De vaak gedetailleerde voorschriften die hiermee in het verleden gepaard gingen, blijken niet te werken en worden afgeschaft. De Raad voor Cultuur wordt gevraagd bijzondere aandacht te besteden aan de plannen van subsidieaanvragers om meer en andere doelgroepen te bereiken.

Het stelsel van openbare bibliotheken wordt kwalitatief versterkt om de maatschappelijk positie als kennisbron, onderwijsondersteuner, cultureel platform en sociale spil in stad, wijk en dorp beter te kunnen vervullen.

3.7 Programma arbeidsmarkt- en personeelsbeleid

Meer mensen werkzaam in het onderwijs

Het grootste deel van de financiële intensiveringen in deze begroting heeft te maken met de omgeving waarin onderwijspersoneel werkt, de werkdruk van leraren en directiepersoneel en met specifieke knelpunten op de arbeidsmarkt.

Een belangrijke manier om het onderwijs aantrekkelijker te maken is door de omgeving en de organisatie waarin het onderwijzend en directiepersoneel werkt, aantrekkelijker te maken en de werkdruk te verlichten. Daarom krijgen scholen voor primair en voortgezet onderwijs meer geld om ondersteunend personeel aan te trekken. Extra ondersteuning biedt scholen de mogelijkheid het onderwijs anders in te richten, taken en werk anders te verdelen en de werkdruk te verminderen. Leraren en directiepersoneel hoeven dan bijvoorbeeld minder tijd te besteden aan beheersen toezichthoudende taken. Maar niet alleen de leraar krijgt meer armslag, ook is de school met ondersteunend personeel beter in staat om eventuele personeelstekorten op te vangen. Bovendien biedt functiedifferentiatie loopbaanperspectief. Dat maakt werken in het onderwijs aantrekkelijker. Voor de versterking van loopbaanmogelijkheden van ondersteunend personeel is extra geld beschikbaar.

Andere maatregelen zijn gericht op het verbeteren van het functioneren van de onderwijsarbeidsmarkt en het versterken van de concurrentiepositie van het onderwijs. Het gaat daarbij met name om schoolleiders,

leraren in het vmbo en personeel dat belemmeringen ondervindt van de grootstedelijke infrastructurele problematiek. Ook wordt geld uitgetrokken voor specifiek regionaal arbeidsmarktbeleid. Het probleem van het lerarentekort heeft een regionale component en treedt nu voornamelijk op in de grootstedelijke gebieden en in de groeikernen, en met name op de achterstandsscholen. Het is van belang dat scholen als vragers en opleiders van onderwijspersoneel goede afspraken maken over de regionale aanpak van bijvoorbeeld doorstroomtrajecten voor ondersteunend personeel, de begeleiding van zij-instromers of specifieke belonings-maatregelen. Daarom worden op basis van prestatieafspraken met scholen en gemeenten middelen beschikbaar gesteld voor specifiek regionaal arbeidsmarktbeleid.

Begeleiding nieuwe instroom

Er zijn veel mensen die belangstelling hebben om hun huidige baan te verruilen voor een baan in het onderwijs. Voor de leraarsfunctie gaat het om de stille reserve, herintreders en zij-instromers. De behoefte aan zij-instromers is onverminderd groot. Echter, scholen kunnen vanwege de personele en financiële belasting die de begeleiding van zij-instromers met zich meebrengt, niet ongelimiteerd zij-instromers aanstellen. Daarom wordt vanaf 2004 het bedrag verhoogd dat in de regeling zij-instroom beschikbaar is voor opleiding, begeleiding en studieverlof. Scholen worden zo in staat gesteld meer tijd en menskracht in te zetten voor de begeleiding van zij-instromers waardoor ook uitval wordt tegengegaan. Ook krijgt de Open Universiteit geld om instrumenten te ontwikkelen een nieuwe competentiegerichte opleidingsdidactiek voor leren-op-de-werkplek.

Helaas haken nu nog te veel jonge beginnende leraren af. Naast slechte begeleiding is de zwaarte van het werk een belangrijke vertrekreden. Beginnende leraren ervaren de werkdruk met name in de eerste jaren als erg hoog en stromen daardoor (te) vaak uit.

Opleiden in de school

Opleiden in de school wordt steeds belangrijker. Zij-instromers, lio’s, duale studenten en onderwijsassistenten worden (voor een deel) opgeleid op de werkplek. Daarmee delen de scholen in de maatschappelijke opdracht van de opleidingen om onderwijspersoneel op te leiden voor de arbeidsmarkt. Scholen die op deze wijze bijdragen aan het opleiden van onderwijspersoneel voor de arbeidsmarkt kunnen vanaf 2006 aanspraak maken op outputbekostiging. In 2004 en 2005 worden extra middelen ter beschikking gesteld voor scholen die leraren vrijstellen om een deel van hun tijd (nieuw) personeel op te leiden en te begeleiden. Om te garanderen dat er voldoende stageplaatsen beschikbaar blijven, wordt gedurende deze twee jaren de regeling voor stagevergoeding voortgezet.

Specifiek op het gebied van ict wordt de financiële impuls voor versterking van de didactische ict-vaardigheden van leraren gecontinueerd en uitgebreid.

Voorts worden er extra middelen ter beschikking gesteld voor versterking van de invloed van scholen op de kwaliteit van het aanbod van lerarenopleidingen. Samenwerkingsverbanden van scholen en opleidingen kunnen een beroep doen op deze extra middelen door het indienen van vernieuwings- en verbeterplannen.

Lerarenopleidingen

De huidige kwalificatiestructuur (of eigenlijk het gebrek daaraan) past niet meer bij wat scholen nu nodig hebben. Om werken in het onderwijs aantrekkelijker te maken, is het van belang dat mensen langs alle mogelijke routes en op elk moment in hun loopbaan, kunnen toetreden tot een baan in het onderwijs. Ook ontstaan binnen de school steeds meer functies en nieuwe beroepen van waaruit wordt bijgedragen aan het onderwijsproces. Er is dus behoefte aan een heldere, transparante kwalificatiestructuur voor onderwijsberoepen en een flexibel stelsel van scholing en opleiding. Daarom wordt geld vrijgemaakt waarmee branche en opleidingsinstellingen afspraken kunnen maken over die kwalificatiestructuur en het stelsel van scholing en opleiding.

Er wordt een éénjarige kopopleiding ingericht voor hbo- en wo-bachelors om een tweedegraadsbevoegdheid voor het onderwijs te halen. Studenten aan deze kopopleiding hebben ook recht op studiefinanciering. Daarnaast wordt in 2004 begonnen met de ontwikkeling van een educatieve master-opleiding in het hbo.

3.8 Europees voorzitterschap 2004

In de tweede helft van 2004 bekleedt Nederland het voorzitterschap van de Europese Unie. De contouren van de Nederlandse prioriteiten zijn opgenomen in de Staat van de Europese Unie 2004. In aanvulling daarop zijn in deze paragraaf accenten te vinden die dit departement betreffen. De inzet van OCW bij het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie in tweede helft van 2004 is gericht op het realiseren van concrete en herkenbare politieke resultaten. Het kan daarbij gaan om «meetbare» resultaten als raadsbesluiten, maar ook om een effectieve agendering die leidt tot zulke resultaten onder volgende voorzitterschappen.

De centrale inzet van het voorzitterschap kan voor OCW worden samengevat in de volgende thema’s: + Europa bij de burger brengen; + Mobiliteit; + Kennis en Innovatie.

Deze centrale inzet past met name in het overkoepelende thema van duurzame groei, zoals verwoord in de Staat van de Europese Unie 2004. Om de eenheid in uitstraling van het OCW-voorzitterschap te waarborgen, zullen de uitwerking van agendapunten en thema’s en de vormgeving van evenementen in het teken staan van het concept «Europese Ruimte». Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hebben een rol bij het scheppen en instandhouden van zo’n Europese Ruimte.

Waar het om ambities gaat, moet rekening worden gehouden met de context van het voorzitterschap. Het betreft het eerste voorzitterschap waarin de nieuwe lidstaten tijdens de gehele periode volwaardig meedraaien. Bovendien vinden direct eraan voorafgaand Europese verkiezingen plaats. Ook zal in november 2004 een nieuwe Commissie aantreden. Tenslotte zal mogelijk een nieuw Verdrag zijn vastgesteld – of worden vastgesteld tijdens het Nederlands voorzitterschap. Deze omstandigheden kunnen de mogelijkheden van het voorzitterschap beperken, met name waar het gaat om resultaten in termen van vastgestelde programma’s en wet- en regelgeving. Bij het formuleren van de concrete ambities zal hiermee rekening moeten worden gehouden. De culturele component van het voorzitterschap krijgt een bijzonder accent

door de organisatie van culturele evenementen in Nederland en de nieuwe lidstaten uit Midden- en Oost-Europa, die de burger vertrouwder moeten maken met de cultuur van die lidstaten en van Nederland.

De inzet op het terrein van het onderwijs zal gericht zijn op:

+ follow-up van het Kopenhagen-proces voor het beroepsonderwijs;

+ follow-up van het Bologna-proces voor het hoger onderwijs;

+ realiseren van de Lissabon-doelstellingen;

+ wegnemen van obstakels voor mobiliteit van studerenden en

werkenden (aandacht voor meeneembaarheid van studiefinanciering en wederzijdse erkenning van opleiding en opgedane arbeidservaring);

+ verbeteren van de beheersing van moderne vreemde talen;

+ vaststellen van de uitgangspunten voor de vernieuwing van de programma’s Leonardo en Socrates;

+ rol van het onderwijs bij het versterken van de Europese identiteit.

De inzet op het terrein van de cultuur zal gericht zijn op:

+ (algemeen) het verder ontwikkelen van een visie op de culturele

dimensie van de EU; + maken van afspraken over het versterken van de samenwerking op het

terrein van de digitalisering van het cultureel erfgoed; + afronden van het huidige door de Cultuurraad overeengekomen

werkplan; + collectiemobiliteit; + beschermen van cultuurgoederen; + cultuur en school; + (mogelijk) de herziening van de «Richtlijn TV zonder grenzen».

De inzet van het kabinet op het terrein van het onderzoek zal gericht zijn

op:

+ leveren van een bijdrage aan de architectuur van de Europese onderzoeks- en innovatieruimte als basis voor het Zevende Kaderprogramma (verwachte budget 20 miljard Euro);

+ bereiken van Europese conclusies over nieuwe instrumenten van het Zesde Kaderprogramma;

+ bereiken van Europese conclusies over de realisering van een Europese Research Council;

+ bereiken van Europese conclusies over de Europese onderzoeksinfrastructuren;

+ realiseren Lissabon-doelstellingen;

+ verbeteren van aanbod, mobiliteit en kwaliteit van kenniswerkers;

+ verbeteren aansluiting kennis en innovatie; wisselwerking tussen de (publieke) kennisinfrastructuur en het bedrijfsleven;

+ vormgeven aan de Europese 3%-doelstelling en specifieke thema’s binnen het in 2003 verschenen actieplan.

• 4. 

  FINANCIËLE GEVOLGEN VAN HET HOOFDLIJNENAKKOORD: ENVELOPPEN EN OMBUIGINGEN 2004

4.1 Inleiding

De vitale rol die dit kabinet ziet voor onderwijs, cultuur en wetenschap in onze samenleving komt tot uiting in de extra middelen die aan de OCW-begroting zijn toegevoegd. Echter, de financieel-economische situatie waarin ons land zich bevindt, maakt ook bezuinigingen onontkoombaar.

In dit hoofdstuk wordt allereerst ingegaan op de extra middelen die voor de topprioriteiten op het terrein van onderwijs, cultuur en wetenschap beschikbaar zijn. Het betreft de enveloppemiddelen. In de begroting 2003 werd nog niet ingegaan op de verdeling van de uitgavenruimte binnen de enveloppe I die door het 1^e kabinet Balkenende ter beschikking was gesteld. Op 1 november 2002 is de «Enveloppebrief OCW» aan de Tweede Kamer gestuurd met een voorstel voor een verdeling van de middelen. Gezien de demissionaire status van het kabinet op dat moment werd definitieve besluitvorming overgelaten aan het nieuwe kabinet. Inmiddels heeft Balkenende II de beschikbaarheid van enveloppe 1 voor OCW bevestigd in het hoofdlijnenakkoord. Deze begroting bevat daarom ook voorstellen voor maatregelen die hieruit worden gefinancierd. Daarnaast wordt ook voor de middelen uit de enveloppe 2 van het 2^e kabinet Balkenende een verdelingsvoorstel gedaan (exclusief de middelen op de aanvullende post bij Financiën) Vervolgens worden de ombuigingen uit het hoofdlijnenakkoord toegelicht. De ombuigingen uit het strategisch akkoord van Balkenende I waren reeds in de begroting 2003 verwerkt en toegelicht. Daarom is hier slechts een overzicht gegeven. Ook worden overige begrotingsbijstellingen ten opzichte van de begroting 2003 vermeld. Daarmee wordt de aansluiting tussen de begroting 2003 en 2004 verkregen. Tot slot is de meerjarenraming van onderwijs, cultuur en wetenschap weergegeven. In de laatste paragraaf is een figuur opgenomen die de ontwikkeling van de rijksuitgaven voor onderwijs per deelnemer laat zien en de uitgaven van instellingen. Ook andere financieringsbronnen, zoals gemeenten en deelnemers, worden zichtbaar in een figuur.

De grote verantwoordelijkheid van het ministerie van OCW, en de omvang van de financiële geldstromen die naar scholen, instellingen en burgers gaan, maken het noodzakelijk dat de interne bedrijfsvoering van het departement op orde is. Het jaar 2004 staat dan ook in het teken van de verandering van de bestuurlijke verhoudingen met de instellingen en de interne bestuurscultuur. In de bedrijfsvoeringparagraaf worden de te nemen beheersmaatregelen (zoals good governance, kwaliteitsslag, rekenschap, accountability, toezicht en controle en de auditfunctie) nader toegelicht.

4.2 Intensiveringen Balkenende I en II

In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de budgettaire gevolgen van de akkoorden Balkenende I (enveloppe 1) en Balkenende II (enveloppe 2). In de volgende paragrafen wordt hierop een korte toelichting gegeven en een voorstel gedaan hoe hiermee om te gaan in de begroting 2004.

Onder Balkenende I is voor onderwijs, cultuur en wetenschap een «enveloppe» beschikbaar gekomen van € 120 miljoen in 2004, oplopend naar € 340 miljoen in 2006. Hieraan zijn vanaf 2003 nog de vrijvallende middelen voor het intrekken van de voornemens voor de invoering van de leerplicht voor 4-jarigen toegevoegd (€14 miljoen) en is door een kasschuif vanuit 2003 € 6,5 miljoen aan 2004 toegevoegd. In het hoofdlijnenakkoord van Balkenende II is ook een «enveloppe» beschikbaar met een omvang van € 200 miljoen in 2004, oplopend naar € 700 miljoen in 2007. Een deel hiervan (€ 185 miljoen vanaf 2007) wordt op de aanvullende post bij Financiën gereserveerd totdat nadere besluitvorming door het kabinet heeft plaatsgevonden.

De enveloppemiddelen worden ingezet voor de vier topprioriteiten van OCW (A. Deregulering, autonomie en rekenschap: minder regels, meer ruimte en heldere verantwoording, B. Innovatie en versterking van de (top)kennisinfrastructuur: naar een kennissamenleving die werkt, C. Meer mensen werkzaam in het onderwijs: een aantrekkelijk beroep in het onderwijs en D. Naar een maximale participatie: meer mensen die meedoen). In tabel 2 zijn de voorgenomen maatregelen en bijbehorende bedragen opgenomen. Deze worden onder de tabel toegelicht. De uitvoeringsconsequenties worden binnen de beschikbare bedragen opgevangen. Op onderdelen hebben deze voorstellen ook betrekking op het landbouwonderwijs. Een meer gedetailleerde uitwerking van deze maatregelen is terug te vinden in de beleidsartikelen van de betreffende sectoren.

B. Innovatie en versterking van de (top)kennisinfrastructuur

2004

2005

2006

2007

2008

Zorgopleidingen hbo / wo

Numerus fixus geneeskunde

Onderzoekmasters wo

Decentralisatie huisvesting academische ziekenhuizen

Ict (internetvoorziening)

Kennis en innovatie po, vo en bve

Innovatie po / vo

Innovatiearrangement beroepskolom

Kennisverspreiding MKB / bevorderen ondernemerschap /

kwalificatiestructuur)

Innovatieprojecten ict Kennis en innovatie hoger onderwijs en wetenschap:

Kennisinnovatie hbo (samenwerking bedrijfsleven)

Huisvesting wo

Dynamisering geldstroom onderzoek

Digitale universiteit Innovatie kennisbeheer in het publieke domein

Digitalisering erfgoed

Behoud wetenschappelijke / culturele collecties

Boulevard van het actuele verleden

Terugdringen lerarentekort:

+ Arbeidsmarktknelpunten en vermindering werkdruk

+ Begeleiding nieuwe instroom

+ Opleiden in de school

+ Lerarenopleidingen / opleidingen voor onderwijsfuncties

Totaal

71

129

183

272

272

3                      2

In de tabel zijn de voorgenomen maatregelen en bijbehorende bedragen opgenomen. Bij elk van de vier prioriteiten is een aantal maatregelen onder cursieve kopjes samengebracht. Voor deze maatregelen geldt het volgende. De oploop in de meerjarige reeksen ten opzichte van 2004 is ter indicatie opgenomen. Dit betekent dat voor de oploop nog geen juridische en bestuurlijke verplichtingen worden aangegaan; deze middelen zijn beleidsmatig gereserveerd. In de besteding van de middelen vanaf 2005 is dus wat meer flexibiliteit dan bij de overige maatregelen; de precieze invulling moet in overleg met het veld nader uitgewerkt worden. De Kamer wordt afzonderlijk geïnformeerd over de uitwerking van de maatregelen. In de begrotingen wordt aangegeven voor welke bedragen verplichtingen worden aangegaan. Hierdoor blijft het mogelijk om in de nadere uitwerking van de enveloppe rekening te houden met veranderende omstandigheden.

A.  Deregulering, autonomie en rekenschap: minder regels, meer ruimte en heldere verantwoording

Lumpsum/vernieuwingsvermogen po

Er komt in 2004 € 32 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 100 miljoen in

2007, voor met name versterking van het beleidsvoerend- en

vernieuwingsvermogen van po-scholen, in verband met de invoering van

lumpsum.

Onderwijsnummer

Voor de implementatie van het onderwijsnummer bij de uitvoeringsorganisaties CFI en IB-Groep wordt in 2004 € 11 miljoen gereserveerd. Vanaf 2006 is structureel € 9 miljoen beschikbaar.

Servicegericht uitvoeren

Voor vermindering van administratieve lasten in de sectoren primair en voortgezet onderwijs en de bve-sector en de verdieping en verbreding van controles op jaarrekeningen is in 2004 € 18 miljoen beschikbaar en in latere jaren nog eens € 26 miljoen

B.  Innovatie en versterking van de (top)kennisinfrastructuur: naar een kennissamenleving die werkt

Zorgopleidingen hbo/wo

Het oplossen van de personeelsproblematiek in de zorg vergt, naast meer instroom in de bestaande opleidingen, tegelijkertijd implementatie van nieuwe opleidingen voor zorgberoepen. Hiervoor is in 2004 € 17 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 32 miljoen in 2007 (inclusief studiefinanciering).

Numerus fixus geneeskunde

De huidige numerus fixus wordt opgehoogd van 2550 naar 2900 plaatsen. Hiermee is een bedrag gemoeid van € 12 miljoen in 2004, oplopend naar € 36 miljoen in 2008 (inclusief studiefinanciering).

Onderzoeksmasters wo

Voor onderzoeksmasters worden studiefinancieringrechten met 1 jaar verlengd. De kosten bedragen € 6 miljoen in 2004 oplopend naar € 18 miljoen in 2007.

Decentralisatie huisvesting academische ziekenhuizen De verantwoordelijkheid voor de instandhouding van ruimtelijke voorzieningen wordt overgedragen aan de Vereniging Academische Ziekenhuizen (VAZ). Hiervoor is in 2007 € 2 miljoen beschikbaar. .

Ict (internetvoorziening)

Voor de koopkracht van scholen en instellingen in het primair en voortgezet onderwijs en de bve-sector is vanaf 2004 € 70 miljoen beschikbaar. Een beperkt deel van dit budget wordt aangewend voor het inrichten van een centrale voorziening. Er is ook voor een periode van 2 jaar geld gereserveerd voor aansluiting van scholen op internet in moeilijk ontsluitbare of niet-rendabele gebieden

Innovatie primair en voortgezet onderwijs

Het innovatieklimaat op scholen moet worden versterkt. Hiervoor komt in

2004 € 4 miljoen beschikbaar en in latere jaren nog eens € 14 miljoen

Innovatiearrangement beroepskolom

Om innovaties binnen de beroepskolom tot stand te brengen is in 2004 € 10 miljoen uitgetrokken, oplopend naar € 20 miljoen in 2006 (structureel). Het betreft een continuering van het innovatiearrangement beroepskolom waarmee in 2003 is gestart.

Kennisverspreiding MKB, ondernemerschap en vernieuwing kwalificatiestructuur

Doelstelling is de verbetering van kennisverspreiding en toepassing tussen het mbo en het midden- en kleinbedrijf, het bevorderen van ondernemerschap en vernieuwing van de kwalificatiestructuur van het beroepsonderwijs. Voor deze maatregelen is in 2004 € 2 miljoen beschikbaar, oplopend naar€ 20 miljoen in 2007.

Innovatieprojecten ict

Er is geld gereserveerd voor een platform voor kennisinnovatie en een wedstrijd voor innovatieve ict-projecten, contentontwikkeling en zogenaamde «Grassroots» cultuureducatie. Het totale budget bedraagt in 2004 € 11 miljoen en in latere jaren nog eens € 11 miljoen.

Kennisinnovatie hbo

Voor het vergroten van de samenwerking tussen het hbo en het bedrijfsleven bij kennisinnovatie is in 2004 € 2 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 20 miljoen in 2007.

Huisvesting wo

Voor het oplossen van financieringsproblemen rondom de huisvesting van universiteiten wordt een specifiek financieringsarrangement ontwikkeld. Hiervoor is in 2004 € 15 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 35 miljoen vanaf 2006.

Dynamisering eerste geldstroom onderzoek

Om de kwaliteit te verhogen en concurrentie te stimuleren wordt de aansturing van een deel van de eerste geldstroom overgeheveld naar de tweede. Een verdere dynamisering van het eerste geldstroom onderzoek zal plaatsvinden door koppeling van bewezen kwaliteit aan bekostiging. Voor de facilitering hiervan is in 2004 € 4 miljoen gereserveerd, en in latere jaren nog eens € 17 miljoen.

Digitale universiteit

Voor het meerjarenprogramma Digitale universiteit komt in 2004 € 2

miljoen beschikbaar, en in latere jaren nog eens € 8 miljoen.

Digitalisering erfgoed

Voor het ontwikkelen van meer kennis over digitalisering van erfgoed en de verbetering van de toegankelijkheid en duurzaamheid van digitale collecties is in 2004 € 1 miljoen gereserveerd, oplopend naar€ 9 miljoen in 2007. Het erfgoed wordt zo dichter bij de burger gebracht.

Behoud wetenschappelijke/culturele collecties

Om de grote achterstanden bij de conservering van erfgoed in te lopen en de teloorgang van het wetenschappelijke erfgoed te voorkomen, worden extra middelen uitgetrokken. In 2004 gaat het om € 1 miljoen, oplopend naar € 8 miljoen in 2007.

Boulevard van het actuele verleden

Met de in 2004 beschikbare middelen (€ 3 miljoen) en de € 3 miljoen in

2005 en 2006, kan de verdere ontwikkeling van de Boulevard worden

vormgegeven.

Onderzoek en innovatie OCW/EZ

De middelen zijn bestemd voor prioriteiten op het gebied van onderzoek en innovatie op de beleidsterreinen van OCW en EZ, te weten: kenniswerkers (waaronder bèta en techniek), technostarters, focus en massa in het onderzoek en samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen. Het Innovatieplatform zal worden geconsulteerd over de toewijzing van middelen aan de genoemde prioriteiten.

C. Meer mensen werkzaam in het onderwijs: een aantrekkelijk beroep in het onderwijs

Arbeidsmarktknelpunten en vermindering werkdruk Om arbeidsmarktknelpunten op te lossen en de werkdruk in het primair en voortgezet onderwijs en de bve-sector te verlichten, wordt een aantal maatregelen getroffen, waaronder extra middelen voor ondersteunend personeel en specifiek regionaal arbeidsmarktbeleid. Hiervoor is in 2004 € 28 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 124 miljoen in 2007.

Begeleiding nieuwe instroom

Voor de begeleiding van nieuwe instroom (zoals net afgestudeerden, zij-instromers en herintreders) worden extra middelen ingezet. Ook wordt de tegemoetkoming voor studenten aan de lerarenopleiding verruimd. Hiervoor is in 2004 € 23,5 miljoen uitgetrokken, oplopend naar € 77 miljoen in 2007.

Opleiden in de school

Voor opleiden in de school en de verbetering van de samenwerking met de lerarenopleidingen komt in 2004 € 16 miljoen beschikbaar, oplopend tot € 53 miljoen in 2007.

Lerarenopleidingen/opleidingen voor onderwijsfuncties Er worden diverse maatregelen getroffen gericht op kwaliteitsverbeteringen van in- en doorstroom in verschillende onderwijsberoepen (landelijk kwaliteitscentrum, kopopleiding in het hbo en hbo-masteropleidingen). Ook voor het benoemen van meer vrouwen in

wetenschappelijke functies is extra geld beschikbaar. Het gaat in totaal om € 4 miljoen in 2004, oplopend tot € 18 miljoen in 2007.

D. Naar een maximale participatie: meer mensen die meedoen

Schakelklassen po

Anderstalige leerlingen in het primair onderwijs krijgen intensieve taalondersteuning Nederlands via zogenaamde «schakelprogramma’s». Hiervoor is in 2004 € 2 miljoen beschikbaar, oplopend naar€ 17 miljoen in 2007.

Leerlingenvervoer po

Om kinderen die gebruik maken van gemeentelijke vervoersvoorzieningen een veilige zitplaats te kunnen bieden is vanaf 2004 € 6,5 miljoen structureel beschikbaar.

Begin- en tussentoets po

Om de ontwikkeling en voortgang van leerlingen in het primair onderwijs te kunnen meten, zullen kinderen worden getoetst. Deze toetsen moeten ook kunnen dienen als bekostigingsmaatstaf van het achterstandenbeleid. De kosten bedragen € 1 miljoen in 2004, oplopend naar € 22,5 miljoen vanaf 2007.

Materieel/maatwerk vo (decentralisatie onderhoud, materieel/huisvesting,

vmbo)

Voor de decentralisatie van het onderhoud naar vo-scholen, knelpunten in

de materiële bekostiging en maatwerk voor vmbo-leerlingen is in 2005

€ 17 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 40 miljoen vanaf 2006.

Inventaris, werkplekkenstructuur en vernieuwing

Speciaal voor het vmbo zijn extra middelen uitgetrokken voor eigentijds materieel en werkplekstructuren. In 2004 € 4 miljoen, oplopend naar € 30 miljoen in 2007.

Leerlingbegeleiders en maatschappelijke stages vo Om de maatschappelijke participatie te vergroten en uitval te voorkomen worden extra middelen uitgetrokken. In 2004 gaat het om € 4 miljoen, vanaf 2007 om € 34 miljoen.

Optimale participatie (bve-sector/de sociaal-culturele lijn) Voor het versterken van de preventieve en curatieve aanpak voor het voortijdig schoolverlaten is in 2004 € 2 miljoen beschikbaar en vanaf 2007 € 17,5 miljoen.

Optimale participatie (hbo-beroepskolom)

Om de doorstroom van het mbo naar het hbo te vergroten en de slaagkans in het hbo te verhogen worden extra middelen uitgetrokken. In 2004 € 2 miljoen en vanaf 2007 € 17,5 miljoen. In dit kader wordt de relatie tussen onderwijs bedrijfsleven versterkt.

Toelatingsbeleid en studeerbaarheid hbo/wo

Speerpunten in de Nederlandse kennisinfrastructuur worden ondersteund om de internationale concurrentiepositie te verbeteren. Daarnaast worden er experimenten gestart rondom differentiatie van collegegelden. Hiervoor is in 2004 € 3 miljoen beschikbaar, en in latere jaren nog eens € 5 miljoen.

Cultuur en school

Om scholen meer ruimte te geven voor cultuureducatieve activiteiten komt er in 2004 € 4 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 22 miljoen in 2007. De middelen komen met name ten goede aan het primair onderwijs, de basisvorming in het voortgezet onderwijs en het vmbo.

Bibliotheekvernieuwing

Er is in 2004 € 2 miljoen beschikbaar, oplopend naar € 20 miljoen structureel met ingang van 2007, voor het vernieuwen en versterken van het stelsel van 500 openbare bibliotheken.

4.3 Ombuigingen Balkenende I en II

In het strategisch akkoord van het kabinet Balkenende I is op de OCW-begroting een aantal ombuigingen ingeboekt. Deze zijn weergegeven in tabel 3. Een uitgebreide toelichting was reeds opgenomen in de begroting 2003.

• * 

  In 2004 wordt deze taakstelling beleidsarm via de lumpsum van de instellingen geïmplementeerd. Vanaf 2005 wordt de beleidsmatige invulling betrokken bij de prestatieafspraken in het HO.

Hier bovenop zijn door het 2^e kabinet Balkenende ook ombuigingen gepleegd. In onderstaande tabel (4) is een overzicht van de ombuigingen uit het hoofdlijnenakkoord opgenomen. In tabel 5 worden de aanvullende bezuinigingen zichtbaar die in de augustusbesluitvorming zijn afgesproken. De maatregelen worden onder de tabellen kort toegelicht. De uitwerking van deze maatregelen naar de verschillende sectoren is terug te vinden in de beleidsartikelen en de verdiepingsbijlage. Een deel van de maatregelen is reeds in de Voorjaarsnota 2003 en de daarmee samenhangende 1^e suppletore begroting toegelicht, maar wordt voor de volledigheid hieronder nogmaals behandeld.

Taakstelling niet-belastingontvangsten

In het hoofdlijnenakkoord is een korting op de niet-belastingontvangsten ingeboekt. De OCW-begroting is daarom in 2003 met € 18,6 miljoen belast. Voor 2004 en latere jaren is deze korting op een algemene post bij Financiën geparkeerd. Deze algemene taakstelling zal gerealiseerd moeten worden door meevallende niet-belastingontvangsten op de diverse departementale begrotingen, waaronder die van OCW.

Taakstelling inhuur externen

Voor het inhuren van externen is in het hoofdlijnenakkoord een ombuiging ingeboekt oplopend naar € 205 miljoen vanaf 2005 structureel. Het aandeel van OCW hierin is € 6,8 miljoen in 2004 en daarna € 8,9 miljoen per jaar (circa 4,5%).

Taakstelling subsidies

In het hoofdlijnenakkoord is een subsidiekorting opgenomen oplopend naar € 190 miljoen in 2007. Het aandeel van OCW hierin bedraagt € 18,1 miljoen in 2004, oplopend tot€ 55,9 miljoen in 2007. De korting is toegepast op alle onderwijssectoren, cultuur en wetenschap.

Taakstelling incidentele loonontwikkeling tranche 2003 De vergoeding voor de incidentele loonontwikkeling tranche 2003 is op 0% gezet. Dit resulteert in een korting op de OCW-begroting van € 79,2 miljoen in 2004, oplopend naar € 81,5 miljoen in 2007. Deze korting is niet verdeeld naar de sectoren omdat het leeuwendeel van deze middelen reeds juridisch verplicht is aan de scholen en instellingen.

Taakstelling incidentele loonontwikkeling

De vergoeding voor de incidentele looncomponent is vanaf 2004 verlaagd tot een jaarlijkse vergoeding van 0,3%. Dit betekent voor de OCW-programmauitgaven een korting oplopend naar€ 128,3 miljoen in 2007. Deze korting is loonsomevenredig over de verschillende sectoren (uitgezonderd cultuur) verdeeld. In de cultuursector en de sector Rijk wordt deze korting verrekend met de jaarlijkse uitkering voor de loonbijstelling.

Taakstelling bundelingen achterstandenbeleid (GOA, gewichtenregeling en cumi)

Conform het hoofdlijnenakkoord worden de middelen voor het onderwijsachterstandenbeleid (middelen die naar gemeenten gaan en middelen die naar scholen gaan) gebundeld aan de scholen toegekend. Hierdoor wordt het onderwijsachterstandenbeleid minder versnipperd en kunnen middelen efficiënter worden ingezet. Daarom is in het hoofdlijnenakkoord een bezuiniging ingeboekt van € 50 miljoen in 2004 en € 100 miljoen in 2005 en verder. Deze korting slaat neer bij het primair en voortgezet onderwijs.

Taakstelling publieke omroep

De publieke omroep krijgt een efficiencytaakstelling opgelegd van € 10

miljoen in 2004, oplopend naar€ 50 miljoen in 2007.

Doorwerking WW-maatregel

In het hoofdlijnenakkoord zijn besparingen ingeboekt voor maatregelen bij de WW. Het gaat om het afschaffen van de kortdurende uitkering en de vervolguitkering en het aanscherpen van de referte-eis. De consequenties voor OCW bedragen € 3,9 miljoen in 2005 en lopen op tot € 15,7 miljoen in 2007. De taakstelling is wachtgeldevenredig over de betreffende sectoren verdeeld.

Efficiencytaakstelling ziekteverzuim

In het hoofdlijnenakkoord is afgesproken het ziekteverzuim in het primair en voortgezet onderwijs terug te dringen tot ongeveer het eigen niveau van 1997. Daar bovenop zal nog eens 50% van het resterende verschil ten opzichte van het niveau 2001 in de marktsector moeten worden ingehaald. Voor OCW bedraagt deze korting € 5,8 miljoen in 2004 en deze loopt op tot € 23,2 miljoen in 2007. De taakstelling is loonsomevenredig verdeeld. In de komende periode zullen, in interdepartementaal verband, gerichte maatregelen worden ontwikkeld.

Efficiencytaakstelling sector rijk

Voor de sector rijk geldt een (aanvullende) efficiencykorting van jaarlijks 1% in 2004, 2% in 2005, 3% in 2006 en 5% structureel vanaf 2007. Dit betekent voor OCW een korting van € 1,7 miljoen in 2004, oplopend tot € 8,6 miljoen in 2007. Deze korting is loonsomevenredig verdeeld over het bestuursdepartement, inspecties, adviesraden en uitvoeringsorganisaties.

Efficiencytaakstelling ZBO’s

In het hoofdlijnenakkoord wordt opgemerkt dat, in navolging van de efficiencymaatregelen bij het rijk, zelfstandige bestuursorganen (ZBO’s) een vergelijkbare taakstelling krijgen. De korting bedraagt € 2,6 miljoen vanaf 2005. De korting wordt doorberekend aan NWO en de IB-Groep.

Taakstelling incidentele loonontwikkeling

De vergoeding voor de incidentele looncomponent is door de augustus-besluitvorming vanaf 2004 verlaagd van 0,3% tot een jaarlijkse vergoeding van 0%. Dit betekent voor de OCW-programmauitgaven een korting oplopend naar€ 97,8 miljoen in 2007. Deze korting is loonsomevenredig over de verschillende sectoren (uitgezonderd cultuur) verdeeld. In de cultuursector en de sector Rijk wordt deze korting verrekend met de jaarlijkse uitkering voor de loonbijstelling.

Efficiencytaakstelling ZBOs

In augustus is besloten tot een aanvullende efficiencytaakstelling op zelfstandige bestuursorganen (ZBOs). De korting bedraagt € 1,5 miljoen in 2004, oplopend tot€ 6,2 miljoen in 2007. De korting wordt doorberekend aan TNO, NWO en de IB-Groep.

1^e jaars omzetting hoger onderwijs

In het hoger onderwijs wordt de prestatienorm aangescherpt: omzetting van studiefinanciering voor het 1^e jaar zal niet meer plaatsvinden op basis van het studieresultaat van het 1^e jaar. Voor die omzetting zal de eis van een behaald diploma gaan gelden. Dit levert vanaf 2006 een boekhoudkundige verschuiving op van de relevante naar de niet-relevante uitgaven van € 150 miljoen gedurende 3 jaar. Per saldo is het effect voor de OCW-begroting € 0.

P-beurs bol

Per september 2005 zal het prestatiebeursregime in de bol voor jongeren vanaf 18 jaar in de niveaus 3 en 4 ingevoerd worden. De voorwaarden voor studiefinanciering voor de bol worden geharmoniseerd met die van studenten in het hoger onderwijs. De verkregen studiefinanciering wordt pas omgezet in een gift nadat het diploma is behaald. Daarbij is er aandacht voor de verdere gelijktrekking van de positie (rechten en plichten) van deze twee groepen studerenden. Deze maatregel levert een boekhoudkundige verschuiving op van de relevante naar de niet-relevante uitgaven van € 28 miljoen in 2005, oplopend tot € 305 miljoen in 2007. Per saldo is het effect voor de OCW-begroting € 0.

4.4 Aansluiting ontwerpbegroting 2003 naar 2004

In tabel 6 wordt de aansluiting getoond tussen de begroting 2003 en 2004. Ook zijn de overige begrotingsbijstellingen ten opzichte van de geautoriseerde uitgaven begroting 2003 opgenomen en toegelicht. In tabel 8 wordt de aansluiting tussen de ontvangstenbegroting 2003 en 2004 zichtbaar. Een deel hiervan is al gepresenteerd in de Voorjaarsnota 2003 en de hiermee samenhangende 1^e suppletore begroting.

Enveloppe 1

Onder Balkenende I is voor onderwijs, cultuur en wetenschappen een «enveloppe» beschikbaar gekomen. Over de opbouw van het beschikbare budget en de aanwending van deze middelen is in paragraaf 4.2 een toelichting opgenomen.

Enveloppe 2

In het hoofdlijnenakkoord van Balkenende II is ook een «enveloppe»

beschikbaar. Zie voor een nadere toelichting paragraaf 4.2.

Ombuigingen

In het hoofdlijnenakkoord is voor OCW een aantal ombuigingen ingeboekt. Deze zijn nader toegelicht in paragraaf 4.3.

Leerlingenontwikkeling

Uit de nieuwe telgegevens (Referentieraming 2003) blijkt dat de leerlingen-, deelnemers- en studentenaantallen, met name in het beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs, stijgen. De deelname aan het voortgezet onderwijs en het hoger beroepsonderwijs laat een daling zien. In totaal wordt de OCW-begroting verhoogd met € 41,7 miljoen in 2004 oplopend naar € 104,2 in 2006. Daarna daalt de bijstelling. Ook voor het landbouwonderwijs zijn er budgettaire gevolgen van de leerlingenontwikkeling. Deze zijn in de LNV-begroting opgenomen. In tabel 7 wordt een uitsplitsing per onderwijssector gegeven.

4-jarigen maatregel

Vanwege het niet door gaan van de invoering van de leerplicht voor 4-jarigen vallen middelen vrij. Het gaat om € 14 miljoen structureel. Deze middelen zijn ingezet voor intensiveringen in het kader van de enveloppe 1 (zie tevens paragraaf 4.2).

Wet inkomstenbelasting IBG

Vanwege de invoering van de nieuwe Wet op de inkomstenbelasting moeten bij de IB-Groep geautomatiseerde systemen aangepast worden. Ook zijn er hogere beheerskosten (systeemonderhoud, meer intensieve gegevensuitwisseling e.d.). De kosten bedragen € 0,8 miljoen in 2004 en daarna € 0,5 miljoen structureel.

Actualisering huishoudensindex

Op grond van de Mediawet wordt de rijksomroepbijdrage aangepast aan de ontwikkeling van het aantal huishoudens. De bijstelling bedraagt € 1,9 miljoen in 2004, in 2005 € 2,2 miljoen, € 2,7 miljoen in 2006 en vanaf 2007 € -1,6 miljoen.

Vrijval btw schoolbegeleidingsdiensten

De invoering van vraagfinanciering van schoolbegeleiding in het primair onderwijs is vertraagd. Van de op de OCW-begroting beschikbare compensatie voor btw valt daarom een deel incidenteel vrij in de periode 2003 tot en met 2007.

Intertemporele compensatie

Aan de begroting 2004 zijn middelen onttrokken (-€4,1 miljoen) om de specifieke uitvoeringsproblematiek in eerdere en latere jaren op te lossen. Het betreft met name middelen voor apparaatskosten. Zie voor meer details de verdiepingsbijlage.

Meevallers/ramingsbijstellingen

Dit is een saldering van alle mee- en tegenvallers aan de uitgavenkant van de begroting. Het gaat per saldo om € 6,6 miljoen in 2004. Het betreft met name meevallers studiefinanciering. Daar tegenover staan tegenvallers op de personele kosten in het primair onderwijs en de incidentele looncomponent tranche 2003. Zie voor meer details de verdiepingsbijlage.

Loon- en prijsbijstellingen

Deze post betreft de loon- en prijsbijstellingstranche 2003. Voor wat de

prijsbijstelling betreft is, conform het hoofdlijnenakkoord, 40% beschik-

baar. De loonbijstelling en de juridisch verplichte prijsbijstelling is naar de betreffende sectoren uitgedeeld. Zie tevens de verdiepingsbijlage.

Overige technische bijstellingen

Door de invoering van de prestatiebeurs in de bol en de 1e-jaars omzetting HO vindt er een verschuiving plaats van relevante uitgaven naar niet-relevante uitgaven. Deze verhoging van de niet-relevante uitgaven wordt zichtbaar als een technische bijstelling. De overige technische bijstellingen betreffen grotendeels overboekingen met andere departementen en desalderingen met de ontvangsten.

Leerlingenontwikkeling

Door hogere leerlingen- en deelnemersaantallen worden ook meer lesgeldontvangsten verwacht: € 11,1 miljoen in 2004, oplopend naar € 14,4 miljoen in 2007.

Bijstellingen autonome raming

De verhoogde ontvangsten SF zijn het gevolg van bijgestelde ramingen

van de ontvangsten (aflossingen) op renteloze voorschotten die zijn

verstrekt vóór 1986 en bijstellingen op basis van realisatiecijfers over

2002.

Meevallers/ramingsbijstellingen

Dit is een saldering van alle mee- en tegenvallers aan de ontvangstenkant

van de begroting. Het gaat per saldo om € 6,7 miljoen in 2004.

Technische bijstellingen

Het betreft desalderingen met de uitgaven en de netto-opbrengsten van de veiling van de radiofrequenties. In 2004 gaat het om € 54,1 miljoen, aflopend naar € 42,9 miljoen in 2007.

Tot slot volgt hieronder de meerjarenraming per beleidsartikel.

4.5 Uitgaven per deelnemer

In onderstaande figuren worden de rijksuitgaven en uitgaven van onderwijsinstellingen per deelnemer zichtbaar.

Figuur 7: Uitgaven per deelnemer

Rijksbijdrage voor onderwijs per deelnemer Instellingsuitgaven per onderwijs-

(in euro)

7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0

deelnemer, 2002 (in euro)

7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0

2002 2004 Prijzen 2003

po mbo

vo hbo

Les-/collegegeld            Rijk

Gemeente (CBS)

Voor mbo, hbo en wo is de rijksbijdrage per deelnemer (prijsniveau 2003) in de afgelopen jaren stabiel, terwijl deze voor po en vo gestegen zijn. Dit is het resultaat van de extra investeringen van het 2^e Paarse kabinet, die met name aan het po en het vo ten goede zijn gekomen. De consequenties van de akkoorden Balkenende 1 en 2 vertalen zich vooralsnog in een constant niveau van de rijksbijdrage per deelnemer. Hierbij dient opgemerkt te worden dat nog niet alle intensiveringen zijn toegedeeld aan de onderwijssectoren; dit geldt onder andere voor de middelen voor lerarenbeleid.

Instellingsuitgaven per onderwijsdeelnemer:

+ Behalve de rijksoverheid, dragen ook gemeenten en deelnemers zelf

bij aan de financiering van het onderwijs in Nederland. + Private bijdragen vormen een substantieel deel van de financiering van

het hoger onderwijs.

1998

2000

2006

2008

mbo

hbo

po

vo

wo

wo

• 1. 

  PRIMAIR ONDERWIJS

1.0 Hoofdlijnenakkoord Balkenende II

In deze paragraaf wordt kort ingegaan op de intensiveringen en ombuigingen waartoe uit hoofde van het hoofdlijnenakkoord Balkenende II is besloten. Een nadere uitwerking hiervan treft u aan bij de beschrijving van de operationele doelstellingen. De intensiveringen en ombuigingen vinden plaats ten opzichte van een bestaande situatie. De operationele doelstellingen verderop in dit hoofdstuk bestrijken dan ook niet alleen de intensiveringen en ombuigingen, maar beschrijven wat er met het totaal van de middelen op de OCW-begroting wordt nagestreefd.

Bij de beschrijving van de operationele doelstellingen van de onderwijsvelden is gekozen voor een vaste structuur, met als basis de volgende operationele doelstellingen: toerusting, kwaliteit, toegankelijkheid. Onder deze operationele doelstellingen zijn alle beleidsmaatregelen, inclusief de intensiveringen en ombuigingen, beschreven.

1.0.1 Topprioriteiten/intensiveringen

In de komende vier jaar wordt extra geïnvesteerd in de vier beleidsprioriteiten van het ministerie van OCW: + autonomie, deregulering en rekenschap; + innovatie en versterking (top-)kennisinfrastructuur; + maximale participatie en + een aantrekkelijk beroep in het onderwijs.

Autonomie, deregulering en rekenschap

Vergroten van autonomie, deregulering en rekenschap wordt in het primair onderwijs bewerkstelligd door het invoeren van lumpsum-financiering in het onderwijs. Door de autonomievergroting, die mede tot stand gebracht wordt door lumpsumfinanciering, kunnen scholen beter rekening houden met de eigen specifieke omstandigheden. Om een zorgvuldige invoering van lumpsumfinanciering tot stand te brengen is het noodzakelijk dat het vernieuwingsvermogen in het primair onderwijs wordt vergroot. Naast deskundigheid op het terrein van onderwijs-regelgeving hebben scholen bij toenemende beleidsvrijheid omgevings-gericht management met visie nodig om keuzes te maken en keuzes tot uitvoering te brengen.

Servicegericht uitvoeren is een maatregel die bijdraagt aan het vergroten van deregulering en het verminderen van de administratieve lastendruk in het primair onderwijs. Een uitgebreide toelichting op deze maatregel is te vinden op artikel 18 van deze begroting.

Innovatie en versterking (top-)kennisinfrastructuur De tweede beleidsprioriteit waar de komende vier jaar extra in geïnvesteerd wordt is innovatie in het primair onderwijs. De theoretische kennis over onderwijsvernieuwingen bij experts in en om het onderwijs, zoals docenten, wetenschappers, schoolbegeleidingsdiensten en landelijke pedagogische centra, loopt vaak ver voor op de vernieuwingen in het primair onderwijs. Het duurt lang voordat innovatieve gedachten bekend raken en toegepast kunnen worden op scholen. Het innovatieklimaat met betrekking tot het anders organiseren van het onderwijsproces wordt de komende jaren versterkt in het primair onderwijs. De gedachte hierbij is dat het versterken van het innovatieklimaat de kwaliteit van het onderwijsproces ten goede zal komen.

Een aantrekkelijk beroep in het onderwijs

Ten aanzien van de derde beleidsprioriteit worden de komende vier jaar extra maatregelen genomen ter verhoging van de aantrekkelijkheid van het beroep leraar in het primair onderwijs. Deze maatregelen worden uitgebreid toegelicht in de overzichtsconstructie en personeelsbeleid

Maximale participatie

In het kader van de vierde beleidsprioriteit geldt dat beheersen van de Nederlandse taal een belangrijke voorwaarde is voor een maximale participatie in de Nederlandse samenleving en een noodzakelijke voorwaarde voor schoolsucces. Met name leerlingen die rechtstreeks uit het buitenland komen zijn er bij gebaat om intensieve taalondersteuning te krijgen via een zogenoemde eerste opvang anderstaligen. Voor deze leerlingen worden schakelprogramma’s ontwikkeld. In deze programma’s worden leerlingen voorbereid op doorstroom naar het reguliere onderwijs dat past bij hun leeftijds- en ontwikkelingsniveau. Ook het bestrijden van onderwijsachterstanden draagt bij aan een maximale participatie in de Nederlandse samenleving. In de toekomst zullen alle leerlingen aan het begin van de basisschool en tussentijds worden getoetst, om hun ontwikkeling en voortgang te kunnen meten. Deze toetsresultaten gaan dienen als een bekostigingsmaatstaf voor het onderwijsachterstandenbeleid. Door de bekostiging van het onderwijsachterstandenbeleid mede te baseren op de feitelijke achterstand van leerlingen vindt een effectiviteitsverhoging plaats.

Informatie- en communicatietechnologie

Voor een toelichting op de intensiveringen wordt verwezen naar artikel 10.

Cultuur en school

In artikel 14 worden de intensiveringen met betrekking tot «cultuur en

school» nader toegelicht.

Leerlingenvervoer

In paragraaf 1.2.3.7 van dit artikel wordt ingegaan op de intensiveringen

op het gebied van leerlingenvervoer.

Onderwijsnummer

Voor een toelichting op de intensiveringen wordt verwezen naar artikel 18.

1.0.2 Ombuigingen

Incidentele loonontwikkeling

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

Taakstelling ziekteverzuim

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

TaakstellingWW

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

Korting subsidies

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

Bundeling regelingen achterstandenbeleid

In het hoofdlijnenakkoord is het voornemen opgenomen vanaf 2004 een

bezuiniging te realiseren op het onderwijsachterstandenbeleid. Per 1

augustus 2006 zullen de gewichtenregeling en het gemeentelijk

onderwijsachterstandenbeleid worden gebundeld en zal overheveling van

middelen naar de scholen plaatsvinden. De bezuiniging zal dan worden

ingevuld in de vorm van een afroming van de daarbij optredende

efficiëntiewinst.

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en

naar de operationele doelstelling «achterstandenbeleid».

1.0.3 Besturingsrelatie met het veld en rekenschap

De wijze waarop het ministerie de operationele doelstellingen nastreeft, wordt bepaald door de besturingsfilosofie. Deze is al eerder in de beleidsagenda besproken. Op deze plaats past het de uitwerking van die besturingsfilosofie op het beleid voor het primair onderwijs op te nemen. De deelnemer staat centraal in het beleid. Scholen en instellingen krijgen de ruimte om «onderwijs op maat» te realiseren voor leerlingen en om de creativiteit en professionaliteit van het onderwijspersoneel optimaal te benutten. Dat betekent een stevige dereguleringsslag. Schoolbesturen en -directies krijgen de bevoegdheden geld naar eigen inzicht in te zetten. Het invoeren van lumpsumfinanciering en daarmee samenhangend een vergaande bestedingsvrijheid is daarmee een logische stap. Maar ook door een kerncurriculum krijgen scholen meer ruimte beter in te spelen op de eigen situatie. Tegelijkertijd geeft dit kerncurriculum aan wat de school aan iedere leerling minimaal moet aanbieden.

De rijksoverheid is verantwoordelijk voor een goede inrichting van het toezicht. Voor het primair onderwijs bestaat dit uit het toezicht door de inspectie van het onderwijs, uit het toezicht door de accountants en uit monitoring van kerncijfers. Hieruit komt respectievelijk naar voren of het onderwijs voldoet aan de gestelde kwaliteitseisen, of de toegekende middelen rechtmatig worden besteed en in hoeverre het bestaande stelsel en de regelgeving doelmatig zijn.

Meer ruimte voor eigen beleid van scholen heeft gevolgen voor het toezicht. Scholen zullen rekenschap moeten afleggen over de gerealiseerde kwaliteit van het onderwijs en de keuzes voor de besteding van middelen. Een school dient dit zowel aan de ouders en andere betrokkenen te doen, als aan de rijksoverheid. Het afleggen van rekenschap wordt,

gezien de toenemende bestedingsvrijheid, gerealiseerd door de invoering van de jaarrekening in het primair onderwijs.

1.1 Algemene beleidsdoelstelling

De algemene beleidsdoelstelling van de minister voor het primair onderwijs is dat alle kinderen passend en kwalitatief goed onderwijs krijgen in deugdelijk toegeruste scholen. Het gaat hier om kinderen in de leeftijdscategorie van ongeveer 4 tot 12 (maximaal 14) jaar en jongeren van ongeveer 4 tot en met 19 jaar die door een handicap of een gedragsstoornis zijn aangewezen op een orthopedagogische en orthodidactische benadering.

Om deze doelstelling te kunnen realiseren is in de Wet op het primair onderwijs (WPO) en de Wet op de expertisecentra (WEC) vastgelegd dat de (rijks)overheid een stelsel van basisscholen, respectievelijk een stelsel van scholen voor het (voortgezet) speciaal onderwijs in stand houdt.

De minister is verantwoordelijk voor een deugdelijk toegerust stelsel van kwalitatief goed en toegankelijk primair onderwijs. De algemene beleidsdoelstelling wordt uitgewerkt in drie operationele doelstellingen, toerusting, kwaliteit en toegankelijkheid. De doelstellingen verwoorden de kerntaken van de minister voor het primair onderwijs.

Toerusting

De overheid heeft de verantwoordelijkheid de door haar bekostigde scholen deugdelijk toe te rusten. Hierbij creëert zij de condities waaronder scholen in staat zijn te voldoen aan de kwaliteits- en toegankelijkheids-eisen.

Kwaliteit

Het primair onderwijs moet kwalitatief van een dusdanig niveau zijn, dat het de leerling voorbereidt op de Nederlandse samenleving en het de leerling mogelijk maakt naar die vorm van voortgezet onderwijs te gaan die het beste aansluit bij zijn of haar talenten.

Toegankelijkheid

Onderwijs helpt kinderen hun talenten te ontwikkelen. Daarom moet een stelsel van scholen in stand gehouden worden dat het voor alle kinderen mogelijk maakt onderwijs te volgen dat bij hen past.

1.2 Operationele doelstellingen 1.2.1 Toerusting

Wat willen we bereiken?

De overheid heeft de verantwoordelijkheid de door haar bekostigde scholen deugdelijk toe te rusten. Hiermee creëert de overheid de voorwaarden waardoor scholen in staat zijn te voldoen aan de toegankelijkheids- en kwaliteitseisen. Het doel is dat de toerusting op scholen voldoet aan de gestelde normen. Het is niet mogelijk één zinvolle effectindicator, voorzien van een streefwaarde te noemen voor deze doelstelling. Per beleidsmaatregel wordt daarom getracht een prestatieindicator en streefwaarde aan te geven.

Wat gaan we daarvoor doen?

De volgende beleidsmaatregelen dragen bij aan een goede toerusting van scholen: personele vergoedingen, autonomievergroting, deregulering en rekenschap, materiële vergoedingen, huisvesting en schoolbegeleiding. Deze maatregelen worden in het vervolg van deze paragraaf besproken.

Wat mag het kosten?

1.2.1.1 Personeel

Wat willen we bereiken?

De rijksoverheid bekostigt scholen, opdat zij voldoende personeel aan kunnen stellen op hun eigen school.

Wat gaan we daarvoor doen?

Scholen krijgen via het bekostigingssysteem middelen om onderwijspersoneel aan te kunnen stellen op hun eigen school. Iedere school en regionaal expertisecentrum heeft recht op een bepaald aantal formatierekeneenheden. Dit aantal wordt lineair gebaseerd op het aantal leerlingen en leerlingkenmerken als de sociaal-economische achtergrond van de leerlingen. De formatie wordt toegekend op basis van de leerlingtellingen van 1 oktober in het vorige schooljaar. Met deze formatierekeneenheden kunnen schoolbesturen personeel aanstellen. De school kan zelf beslissen welke samenstelling van personeel men wil. De precieze opbouw van deze vergoeding is nader uitgewerkt in de Formatiebesluiten WPO en WEC. De scholen kunnen de kosten voor het personeel nu nog bij het ministerie van OCW declareren.

Daarnaast ontvangen scholen vrij besteedbare middelen voor personele doeleinden (het schoolbudget), waardoor zij ruimte hebben hun personeelsbeleid aan te passen aan de specifieke omstandigheden van de school.

Wat mag het kosten?

De bekostiging van het personeel in het primair onderwijs is gebaseerd op het aantal leerlingen en de gemiddelde personeelslast.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Met de aanvraag vaststelling rijksvergoeding en de controle van de accountant worden de juistheid van de door de school opgegeven gegevens en de rechtmatigheid van de uitgaven gecontroleerd. Op twee manieren wordt de besteding van het schoolbudget gevolgd. In de eerste plaats via de verantwoording door middel van het «informatieformulier schoolbudget». Dat moet tegelijk met de aanvraag vaststelling rijksvergoeding worden ingediend en geeft op hoofdlijnen inzicht in de besteding van het schoolbudget. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van een representatieve steekproef (monitor) om aanvullende informatie te verkrijgen.

1.2.1.2 Autonomievergroting, deregulering en rekenschap

Wat willen we bereiken?

In het kader van autonomievergroting, deregulering en rekenschap, om scholen meer bestedingsvrijheid te geven, wordt lumpsumfinanciering in het primair onderwijs ingevoerd. Met deze manier van financiering worden scholen in staat gesteld voldoende personeel aan te stellen en rekening te houden met de eigen specifieke omstandigheden. De verwachting is dat een grotere bestedingsvrijheid, meer autonomie, leidt tot een betere personele toerusting van scholen.

Wat gaan we daarvoor doen?

Een verantwoorde introductie van lumpsumfinanciering vraagt om ondersteuning van de sector bij het verbinden van bestedingsvrijheid en onderwijskundig beleid. Het gaat daarbij om meer dan bijvoorbeeld het vergroten van de financiële competenties van schoolleiders. Alle niveaus (besturen, managers, schoolteams, de ouder- en personeelsgeleding in de medezeggenschapsraad, administrateurs en andere ondersteuners) moeten ondersteund worden in hun vermogen om te gaan met zowel strategische als operationele zaken, die met de introductie van lumpsum-financiering samenhangen.

Met het oog op professionalisering van het management en deregulering, worden schoolbesturen met behulp van een financiële bijdrage in staat gesteld de bestuurlijke krachten te bundelen en meer eigen beleid te voeren. Het gaat dan met name om personeelsbeleid, zoals mobiliteits-

beleid en vervanging, materieel beleid en de organisatie van bestuur en management. Deze regeling bestuurlijke krachtenbundeling (bkb) loopt op 1 augustus 2004 af.

Professionalisering en versterking van het beleidsvoerend vermogen van scholen blijft ook na die datum van belang. Het nieuwe kabinet legt daarbij echter een ander accent. De regeling bestuurlijke krachtenbundeling heeft tot schaalvergroting geleid bij de schoolbesturen in het primair onderwijs. Dat is niet langer een doelstelling: ook voor kleine schoolbesturen moet er ruimte blijven de toenemende autonomie te kunnen oppakken. In het kader van de invoering van lumpsumfinanciering in het primair onderwijs worden extra middelen vrijgemaakt om de professionalisering een verdere stimulans te geven, maar deze middelen worden niet langer aan de voorwaarde gekoppeld dat men in grote verbanden moet samenwerken. Voor kleine schoolbesturen komen er wel mogelijkheden zich op vrijwillige basis te verenigen op een manier die hun autonomie niet aantast (bijvoorbeeld franchiseketens, coöperaties).

Daadwerkelijke autonomievergroting voor scholen impliceert dat scholen ook meer ruimte krijgen voor eigen personeelsbeleid om recht te doen aan de omstandigheden waarin ze werken. Met de introductie van het schoolbudget per 1 augustus 2001 is een begin gemaakt scholen meer in de gelegenheid te stellen een eigen personeelsbeleid te voeren. Een volgende stap is meer ruimte te bieden aan scholen op het gebied van arbeidsvoorwaarden, uiteindelijk uitmondend in decentralisatie van de primaire arbeidsvoorwaarden.

Er is een aantal voorwaarden verbonden aan decentralisatie van arbeidsvoorwaarden in de sector primair onderwijs. Een eerste voorwaarde is het toetsingskader van het kabinet. Dit toetsingskader voor decentralisatie vloeit voort uit de verantwoordelijkheid van de overheid voor het voorzieningenniveau in het onderwijs. Daarbij moet aan twee doelstellingen worden voldaan. Enerzijds moet een kwalitatief en kwantitatief goed aanbod van onderwijs gewaarborgd worden en blijven (voorzieningenniveau). Anderzijds moet sprake zijn van een beheerste kostenontwikkeling. Het toetsingskader wordt op dit moment herzien. Na hernieuwde vaststelling van het kader kan het decentralisatievoornemen daaraan getoetst worden. De invoering van lumpsumfinanciering in het primair onderwijs is een belangrijke voorwaarde voor decentralisatie. Vanaf dat moment draagt de sector financiële verantwoordelijkheid. Dit past binnen de uitgangspunten van decentralisatie met betrekking tot prikkels voor een beheerste kostenontwikkeling.

Bepalend bij decentralisatie is de bereidheid tot het overnemen van de verantwoordelijkheid door besturenorganisaties en centrales.

De effectuering van de bestedingsvrijheid van lumpsumfinanciering is gediend met een globale regeling van de arbeidsvoorwaarden. Dit biedt maximale ruimte op instellingsniveau eigen personeelsbeleid te voeren. Het streven is per 1 augustus 2006, gelijktijdig met de invoering van lumpsumfinanciering, decentralisatie van alle secundaire arbeidsvoorwaarden te realiseren. Volledige decentralisatie kan een aantal schooljaren na deze datum plaatsvinden.

In het kader van deregulering en autonomievergroting wordt ook nagegaan of de bekostiging voor vervanging en wachtgelden anders kan worden georganiseerd. Op termijn wordt gestreefd naar decentralisatie van de vervangings- en werkloosheidsuitgaven in het primair onderwijs.

Schoolbesturen worden dan zelf verantwoordelijk voor de kosten van

vervanging bij afwezigheid van personeel wegens ziekte en de kosten van

werkloosheidsuitkeringen.

Maatregelen gericht op het bestrijden van het lerarentekort worden

toegelicht in de overzichtsconstructie arbeidsmarkt en personeelsbeleid.

Het vergroten van rekenschap door de scholen in het primair onderwijs wordt gerealiseerd door het verplicht stellen tot het opstellen van een jaarrekening.

Wat mag het kosten?

Tabel 1.4: Beschikbare middelen (x € miljoen)

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Totaal vernieuwingsvermogen primair onderwijs

Bestuurlijke krachtenbundeling Versterking bestuurs- en management-kracht in het primair onderwijs Gerichte versterking managementkracht kleine besturen

Het geld is met name bestemd voor versterking van het management en bestuur, versterking van het beleidsvoerend vermogen in het primair onderwijs en specifieke maatregelen voor kleine scholen. In 2004 is € 32 miljoen beschikbaar, oplopend tot€ 100 miljoen in 2007. Voor de overgang naar het nieuwe lumpsum bekostigingssysteem wordt een regeling voor de opvang van herverdeeleffecten gecreëerd, die in principe budgettair neutraal is. Een klein deel van het budget kan tijdelijk aangewend worden om verschillen te overbruggen.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Vanaf 1 augustus 2003 start de voorbereiding van een pilot ten aanzien van de lumpsumbekostiging in het primair onderwijs. Naar de keuzen die scholen maken binnen de grotere bestedingsvrijheid en de wijze waarop ze hun beleidscyclus hierop aanpassen, wordt een onderzoek uitgevoerd. De eerste resultaten van dat onderzoek komen begin 2005 beschikbaar. Begin 2004 start de externe eindevaluatie van de regeling bestuurlijke krachtenbundeling.

Uit een onderzoek naar de mate waarin beleidsvoerend vermogen bij scholen is ontwikkeld, komt als indicatie naar voren dat circa 6% beleidsrijk genoemd kan worden, terwijl 43% nog in een overgangsstadium verkeert en 51% beleidsarm genoemd kan worden. In 2004 zal dit onderzoekresultaat geverifieerd worden en zullen zo mogelijk streefwaarden voor het beleidsvoerend vermogen worden vastgesteld. In 2006 en 2009 zal het beleidsvoerend vermogen opnieuw gemeten worden, teneinde een indicatie te verkrijgen van het effect van de investeringen.

1.2.1.3 Materieel

Wat willen we bereiken?

De overheid stelt scholen door een toereikende materiële vergoeding in staat aan de toegankelijkheids- en kwaliteitscriteria van goed onderwijs te voldoen.

Indicatoren, die aangeven of de scholen met behulp van de materiële vergoeding kunnen voldoen aan de kwaliteitscriteria voor goed onderwijs, zijn het percentage scholen dat leermiddelen hanteert die voldoen aan de gestelde eisen en het percentage scholen waar de schoonmaakkwaliteit voldoende is.

Wat gaan we daarvoor doen?

Het rijk verstrekt schoolbesturen een lumpsumvergoeding voor de materiële instandhouding van scholen, die gebaseerd is op programma’s van eisen (pve’s). Met deze vergoeding worden scholen in staat gesteld onderwijs te verzorgen dat voldoet aan de kwaliteits- en toegankelijkheidscriteria van goed onderwijs. Uit de evaluatie in 2002 is gebleken dat een aanpassing van de normering van de pve’s gewenst is. Er is een inhaalslag nodig om de verouderde normering op het niveau te brengen van een normering die voldoet aan de eisen van de tijd. Met de extra middelen die in 2002 zijn toegevoegd aan de lumpsumvergoeding materiële instandhouding, wordt opnieuw een belangrijke stap gezet bij het moderniseren van de programma’s van eisen voor materiële bekostiging in het primair onderwijs.

De omvang van de extra middelen maakt het scholen mogelijk versneld methoden aan te schaffen die dekkend zijn voor de kerndoelen. Daarmee is de verwachting gerechtvaardigd dat in 2004 een trendmatige toename van het percentage tot 85% gerealiseerd wordt. De verwachte toename van het percentage scholen waarvan de schoonmaakkwaliteit voldoende is, is gebaseerd op de aanzienlijke aandacht die gedurende de laatste jaren aan schoonmaak is besteed, samen met de verruiming van het budget en de hulpmiddelen die scholen hebben gekregen voor het maken van duidelijke afspraken tussen schoonmaakbedrijf en school.

Wat mag het kosten?

Het budget voor de materiële instandhouding in het primair onderwijs is gebaseerd op het aantal leerlingen en het aantal groepen in het primair onderwijs.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De eerstvolgende evaluatie van de schoonmaakkwaliteit vindt plaats in 2005. Daarnaast is er een 5-jaarlijkse evaluatie van de programma’s van eisen. De staat van het onderhoud en de mate waarin scholen voldoen aan de arbo-eisen, maken hier onderdeel van uit. Deze evaluatie meet of de vergoeding kostendekkend is. De eerstvolgende evaluatie wordt in 2006 verwacht. Vooruitlopend daarop wordt nu met de besturenorganisaties overlegd op welke wijze deze evaluatie het beste voorbereid kan worden en of er mogelijke verdere vereenvoudigingen aangebracht kunnen worden.

De inspectie doet jaarlijks onderzoek naar het aantal scholen dat leermiddelen hanteert dekkend voor de kerndoelen.

Box 1.1: Informatie- en communicatietechnologie (ict) in het primair onderwijs

De doelstelling van het ict beleid is scholen voor primair onderwijs in staat te stellen de integratie van ict in het onderwijs vorm te geven. Integratie van ict in het onderwijs kan de kwaliteit en toegankelijkheid van het onderwijs ten goede komen (zie ook artikel 10 van de begroting).

Scholen ontvangen een vergoeding in het kader van de materiële instandhouding, die naar eigen inzicht kan worden ingezet. Deze vergoeding kan ook voor ict worden aangewend. Hierdoor kan worden ingespeeld op vragen waarmee het huidige onderwijs in de praktijk van alledag wordt geconfronteerd.

De stand van zaken rond het gebruik van ict in het onderwijs wordt jaarlijks in opdracht van OCW en in samenwerking met de inspectie van het onderwijs gevolgd via de ICT-onderwijsmonitor. Naast deze kwantitatieve meting, die een representatief beeld geeft van de stand van zaken rond ict in het onderwijs, worden tevens sectorspecifieke kwalitatieve thematische studies uitgevoerd.

Tot 1 januari 2004 was de toegang van scholen tot internet geregeld via een uniform contract tussen dit ministerie en het bedrijf nl.tree. Gelet op de verschillende behoeften van scholen en op de inmiddels ontstane marktwerking is besloten scholen per genoemde datum zelf te laten kiezen via welke internetprovider zij toegang tot internet willen verkrijgen. Om scholen in staat te stellen hun onderwijs na 2004 met behulp van ict te vernieuwen worden maatregelen getroffen in het kader van koopkrachtverhoging voor innovatieve onderwijspraktijken en het nieuwe leren (zie ook artikel 10 van de begroting).

1.2.1.4 Huisvesting primair en voortgezet onderwijs

Wat willen we bereiken?

De rijksoverheid heef als doel gemeenten in staat te stellen zorg te dragen voor een deugdelijke huisvesting, waardoor voor alle kinderen plaats is op een school (van de richting) van hun keuze en scholen in staat worden gesteld te voldoen aan de kwaliteitsen toegankelijkheidscriteria van goed onderwijs. Het streefbeeld is dat alle scholen beschikken over deugdelijke huisvesting die voldoet aan de gestelde toegankelijkheids- en kwaliteitscriteria.

Wat gaan we daarvoor doen?

Door een uitkering in het gemeentefonds worden gemeenten in staat gesteld zorg te dragen voor een deugdelijke huisvesting van scholen in het primair en voortgezet onderwijs. De voorschriften waaraan de onderwijshuisvesting moet voldoen en de criteria die gelden bij aanvragen van voorzieningen, liggen vast in de gemeentelijke verordening huisvestingsvoorzieningen. De gemeentelijke verordening is een op de lokale situatie toegesneden vertaling van de door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) opgestelde modelverordening.

Vanaf 2002 is er door het rijk structureel een bedrag van € 45 miljoen toegevoegd aan het gemeentefonds voor de onderwijshuisvesting. In overleg met de VNG zullen gemeenten in de periode tot en met 2007 fasegewijs, nog eens extra € 68 miljoen inzetten voor de onderwijshuisvesting.

Deze «kwaliteitsslag» is bedoeld om schoolgebouwen meer te laten voldoen aan de huidige eisen. De bedragen worden onder andere ingezet voor het creëren van kleine ruimten voor individueel werken en/of remedial teaching, voor werkplekken voor docenten, ict-onderwijs en de vernieuwingen in het voortgezet onderwijs. Als gevolg van de investeringsimpuls door de onderwijskundige vernieuwingen heeft de VNG inmiddels de modelverordening voor het basisonderwijs aangepast.

Per 1 januari 1997 is de verantwoordelijkheid voor de huisvesting van scholen in het primair en voortgezet onderwijs gedecentraliseerd naar de gemeenten. De daarbij behorende geldstroom tussen OCW naar gemeenten of schoolbesturen is vanaf die datum verlegd. Een deel van het geld gaat (via het gemeentefonds) naar de gemeenten en een deel van het geld gaat rechtstreeks naar de schoolbesturen. In grote lijnen is vanaf 1997 de gemeente verantwoordelijk voor de buitenkant van het schoolgebouw en het schoolbestuur voor de binnenkant. Dit leidt in de praktijk tot afstemmingsproblemen.

In de rijksbegroting 2003 is aangekondigd dat OCW de financiële bevoegdheden zoveel mogelijk zal neerleggen bij de scholen en schoolbesturen. Eén van de elementen is het voornemen de verantwoordelijkheid voor het buitenonderhoud en de aanpassingen aan de binnenzijde van de schoolgebouwen in het primair en voortgezet onderwijs, neer te leggen bij de scholen.

Voor het effectueren van de overheveling van verantwoordelijkheden en middelen moet een akkoord worden gesloten met de betrokken partijen:

• • 

  de gemeentefondsbeheerders (ministeries van Financiën en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties);

• • 

  de Vereniging van Nederlandse gemeenten (VNG);

+ de besturenorganisaties.

In de loop van 2003 worden de besprekingen hierover gevoerd. Het streven is om de overdracht van taken en verantwoordelijkheden van de gemeenten naar de scholen per 1 januari 2005 in te laten gaan.

Wat mag het kosten?

Op de begroting van OCW zijn geen middelen gereserveerd voor onderwijshuisvesting. De middelen voor onderwijshuisvesting worden via het gemeentefonds over gemeenten verdeeld.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Jaarlijks vindt er een monitor onderwijshuisvesting plaats. Hieruit blijkt onder andere de mate van tevredenheid van schoolbesturen over de rol van gemeenten.

1.2.1.5 Schoolbegeleiding

Wat willen we bereiken?

Scholen worden in staat gesteld ondersteuning te vragen bij het invoeren van onderwijsvernieuwingen en het oplossen van problemen die zij ondervinden in het onderwijsleerproces. Deze ondersteuning draagt ertoe bij dat scholen in staat zijn te voldoen aan de toegankelijkheids- en kwaliteitseisen van goed onderwijs. De hulp kan zowel leerlingbegeleiding als systeembegeleiding zijn. Het is belangrijk dat de scholen daarin keuzes maken op basis van de sterke en zwakke punten die de school met haar eigen kwaliteitszorg gevonden heeft.

Er is geen streefwaarde geformuleerd voor de schoolbegeleiding, aangezien de kwaliteit of kwantiteit van de schoolbegeleiding ondergeschikt is aan de eigenlijke doelstelling: verbetering van de kwaliteit van het onderwijs. Als de vraagfinanciering in werking treedt, kunnen de scholen de middelen voor schoolbegeleiding ook op andere wijzen inzetten. Het is dan niet meer relevant hoeveel middelen naar de schoolbegeleidingsdiensten gaan.

Wat gaan we daarvoor doen?

Op dit moment krijgen scholen ondersteuning door het aanbod van diensten door schoolbegeleidingsdiensten (aanbodfinanciering). In de huidige situatie worden schoolbegeleidingsdiensten door de gemeenten bekostigd. De gemeenten ontvangen hiervoor een doeluitkering van het rijk en voegen hier eigen middelen van ongeveer even grote omvang aan toe. De schoolbegeleidingsdiensten leveren een pakket diensten zonder daarvoor aan de scholen een vergoeding te vragen. In het kader van de verdere professionalisering van scholen is het beleid erop gericht scholen meer ruimte te geven het eigen beleid te laten aansluiten bij de specifieke omstandigheden. Voor de schoolbegeleidingsdiensten heeft dit een omlegging van geldstromen tot gevolg. Het voornemen van het kabinet is het huidige rijksbudget voor de schoolbegeleidingsdiensten rechtstreeks aan de scholen uit te keren. Scholen kunnen dan zelf bepalen waar zij de dienstverlening inkopen die zij het meest passend achten. Scholen zijn bij de inkoop van dienstverlening btw-plichtig. Hiervoor ontvangen zij extra middelen.

De Tweede Kamer heeft aangedrongen op een zorgvuldige en verantwoorde invoering van de vraagfinanciering schoolbegeleiding, zodat de opgebouwde expertise niet verloren gaat. In overleg met de betrokken organisaties (Edventure, besturenorganisaties, VNG) is besloten de invoering van vraagfinanciering uit te stellen en gefaseerd in te voeren in de periode 2005 tot en met 2007.

Wat mag het kosten?

Het budget voor schoolbegeleiding aan gemeenten is gebaseerd op het aantal leerlingen in een gemeente.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De inspectie stelt jaarlijks de mate waarin scholen functionele contacten onderhouden met externen (waaronder schoolbegeleidingsdiensten) vast. De inspectie zal ook bij de grotere keuzevrijheid vaststellen of de school de inzet van de middelen afstemt op haar sterke en zwakke punten, die uit het eigen kwaliteitszorgsysteem naar voren zijn gekomen.

1.2.2 Onderwijskwaliteit

Wat willen we bereiken?

Het primair onderwijs moet van een dusdanig niveau zijn, dat het de leerling voorbereidt op de Nederlandse samenleving en het de leerling mogelijk maakt naar die vorm van voortgezet onderwijs te gaan die het beste aansluit bij zijn of haar talenten. Het streefbeeld bij deze doelstelling is dat de inspectie op alle scholen in voldoende mate de kwaliteitskenmerken voor goed basisonderwijs aantreft. In het inspectietoezicht staan de volgende kwaliteitskenmerken centraal: leerstofaanbod, leertijd, pedagogisch klimaat, didactisch handelen, leerlingenzorg, opbrengsten en condities.

Uit het onderwijsverslag 2002 blijkt dat niet alle scholen op voldoende niveau presteren. De inspectie constateert dat 4% van de basisscholen zeer zwak presteert. De overheid streeft ernaar de zeer zwak presterende scholen met hulp op maat binnen twee jaar weer op voldoende niveau te laten presteren.

Wat gaan we daarvoor doen?

Diverse maatregelen en initiatieven hebben tot doel scholen te ondersteunen bij het op peil houden en desgewenst verbeteren van de onderwijskwaliteit. Met een herziening van de kerndoelen wordt beoogd scholen meer houvast te bieden bij het inrichten van het onderwijsleerproces. De aanpak van zwakke scholen is er op gericht zwakke scholen met hulp op maat zo snel mogelijk weer op voldoende niveau te laten presteren. De wijze van formatietoekenning in de onderbouw is er op gericht docenten in staat te stellen het onderwijs af te stemmen op de verschillen tussen leerlingen. Het versterken van het innovatieklimaat in het primair onderwijs draagt bij aan de kwaliteit van het onderwijsproces. Voldoende schooltijd is een voorwaarde voor onderwijskwaliteit. Het vergroten van de kwaliteitszorg stimuleert scholen de kwaliteit van het onderwijs systematisch te bewaken en te verbeteren. Kwalitatief goed onderwijspersoneel draagt bij aan de kwaliteit van het onderwijs. De beleidsmaatregel cultuur en school heeft als doel een bijdrage te leveren aan de culturele vorming van leerlingen.

Naast de maatregelen die genomen worden om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren, heeft het ministerie sinds kort ook de zorg op zich genomen voor de zwemvaardigheid van de kinderen. Hiertoe wordt aan 35 gemeenten een bijdrage verstrekt, waarmee zij aanvullende arrangementen kunnen inrichten om de zwemvaardigheid van kinderen te verhogen.

De genoemde beleidsmaatregelen worden in het vervolg van deze paragraaf verder beschreven.

Wat mag het kosten?

1.2.2.1 Kerndoelen

Wat willen we bereiken?

Kerndoelen geven duidelijkheid over het gewenste onderwijsaanbod en zorgen voor een goede inhoudelijke aansluiting op het voortgezet onderwijs. Op deze wijze dragen kerndoelen bij aan de doelstelling het de leerling mogelijk te maken naar die vorm van voortgezet onderwijs te gaan die het beste aansluit bij zijn of haar talenten. Zoals in de Wet op het primair onderwijs staat, moeten de basisscholen de kerndoelen hanteren als doelstellingen die zij aan het eind van het basisonderwijs moeten bereiken. Een indicator voor de mate waarin basisscholen de kerndoelen hanteren bij het inrichten van het onderwijs, is het percentage scholen dat een leerstofaanbod heeft dat dekkend is voor de kerndoelen. De inspectie rapporteert hierover in het jaarlijkse onderwijsverslag.

Wat gaan we daarvoor doen?

Scholen ontvangen jaarlijks middelen voor de aanschaf van leermiddelen via het lumpsumbudget materiële instandhouding. Op deze wijze worden zij in staat gesteld leermiddelen aan te schaffen die dekkend zijn voor de kerndoelen.

De huidige kerndoelen bieden onvoldoende houvast voor de inrichting van het onderwijsprogramma en geven scholen slechts beperkte ruimte om eigen keuzes te maken en maatwerk te bieden. De commissie kerndoelen basisonderwijs, onder voorzitterschap van professor Wijnen, heeft een advies voor de aanpassing van de kerndoelen opgesteld. De intentie van het advies is scholen meer ruimte te bieden voor eigen keuzes. Naar aanleiding van dit advies en een brede consultatieronde onder betrokkenen heeft het Instituut voor leerplanontwikkeling (SLO) een aangepast voorstel opgesteld. Dit voorstel beoogt conform het advies van de commissie-Wijnen scholen meer ruimte te bieden voor eigen keuzes en bieden gelijktijdig scholen en schoolonder-steuners, zoals uitgevers, voldoende houvast om een kwalitatief hoogwaardig leerstofaanbod te verzorgen. Het voorstel heeft ruime aandacht voor maatschappelijk relevante onderwerpen als waarden en normen en veiligheid.

Wat mag het kosten?

Scholen ontvangen middelen voor de aanschaf van leermiddelen via het lumpsumbudget materiële instandhouding.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De onderwijsinspectie toetst jaarlijks het aantal scholen dat leermiddelen gebruikt dekkend voor de kerndoelen.

1.2.2.2. Bestuurlijk natraject zwakke scholen

Wat willen we bereiken?

Scholen die door de inspectie als zeer zwak zijn gekwalificeerd, zo snel mogelijk weer op een goed kwaliteitsniveau brengen.

Wat gaan we daarvoor doen?

De inspectie van het onderwijs doet onderzoek naar de kwaliteitsverbetering als zij, naar aanleiding van een periodiek kwaliteitsonderzoek, respectievelijk een nader onderzoek, heeft geconstateerd dat de kwaliteit

van het onderwijs tekortschiet. Daarbij krijgt de school een periode van twee jaar om de kwaliteit weer op een aanvaarbaar niveau te brengen. Tijdens deze periode van kwaliteitsverbetering volgt de inspectie de school en legt tussentijdse bevindingen vast. Als de kwaliteit zodanig tekortschiet dat een onderzoek naar de kwaliteitsverbetering op een kortere termijn dan de genoemde twee jaar nodig is, dan kan de inspectie daartoe besluiten.

Indien de inspectie vaststelt dat de kwaliteit van het onderwijs ernstig of langdurig tekortschiet kan zij, op basis van artikel 13 van de Wet op het onderwijstoezicht, de minister informeren en voorstellen doen over te treffen maatregelen waarmee inspanningen van de instelling ondersteund kunnen worden. Het kan ook voorkomen dat de situatie dermate ernstig is dat de inspectie het noodzakelijk acht de minister meteen te informeren, zodat snelle bestuurlijke actie kan worden ondernomen.

In 2003 wordt een bestuurlijk natraject ontwikkeld voor scholen waarin niet binnen een aanvaardbare periode sprake is van een kwaliteitsverbetering. Met een verbetering wordt bedoeld dat de school de categorie zeer zwak verlaat. OCW zal de regie in handen nemen bij dit traject.

Wat mag het kosten?

Deze beleidsmaatregel brengt geen uitgaven met zich mee.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De inspectie houdt jaarlijks toezicht op de zwakke scholen.

1.2.2.3 Formatietoekenning in de onderbouw

Wat willen we bereiken?

Het doel van de rijksoverheid is scholen in staat stellen het onderwijsaanbod in de onderbouw af te stemmen op de behoefte en mogelijkheden van leerlingen. Teveel leerlingen per leraar vormen voor leraren een belemmering het onderwijs af te stemmen op de verschillen tussen leerlingen.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om scholen de mogelijkheid te geven het onderwijs beter op de individuele leerling af te stemmen, krijgen zij extra formatie toegekend voor de onderbouw. Scholen kunnen zelf beslissen of zij deze extra formatie inzetten om de groepen te verkleinen of voor het inzetten van «meer handen in de klas».

Met ingang van het schooljaar 2003/2004 hebben scholen meer ruimte gekregen om eigen keuzen te maken bij de inzet van de personeelsformatie. De wet kende een verplichte inzet van formatie in het kader van de operatie «groepsgrootte en kwaliteit» voor onderwijs aan leerlingen in de onderbouw. Door de hieraan ten grondslag liggende wetswijziging werd het mogelijk voor scholen de extra formatie ook in te zetten voor de bovenbouw. De wijziging betekent niet dat het kabinet afstand neemt van de prioriteit die in het verleden gegeven werd aan het onderwijs aan jonge kinderen. De berekeningswijze van de formatie voor de school blijft hetzelfde: voor onderbouwleerlingen ontvangen basisscholen meer

formatie dan voor bovenbouwleerlingen. Jonge kinderen hebben nu eenmaal meer behoefte aan individuele aandacht dan oudere, meer zelfstandig functionerende kinderen. Verwacht wordt dat scholen bij de organisatie van hun onderwijs daarmee rekening zullen blijven houden. Wel worden scholen in staat gesteld eigenstandig een afweging te maken, bijvoorbeeld het belang van extra inspanningen in de onderbouw tegenover het belang knelpunten op te lossen in de bovenbouw.

Wat mag het kosten?

De meerkosten onderbouw ten opzichte van de bovenbouw zijn gebaseerd op de leerlingaantallen in de onderbouw.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De inspectie meet jaarlijks het percentage scholen dat voldoende in staat is om te gaan met verschillen tussen leerlingen.

1.2.2.4 Innovatie in het primair onderwijs

Wat willen we bereiken?

Door het versterken van het innovatieklimaat in het primair onderwijs kunnen onderwijsvernieuwingen sneller bekendheid krijgen en worden toegepast. Hierdoor kan de kwaliteit van het onderwijs worden verbeterd.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om het innovatieklimaat te versterken wordt succesvolle innovatie «van onderop» en het toepassen van nieuwe wetenschappelijke inzichten gestimuleerd. Dit zal worden gerealiseerd door middel van de ontwikkeling en verspreiding van good practices op thema’s (leerinhouden, leerproces, personeelsbeleid, samenwerking en ict) te ondersteunen. Deze ondersteuning kan plaatsvinden in de vorm van projectsubsidiëring, netwerkondersteuning, het bevorderen van de toepassing van wetenschappelijke inzichten en door middel van het organiseren van conferenties en het bijhouden van databases.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De maatregelen die worden genomen in het kader van het vergroten van de innovatie in het primair onderwijs zullen worden voorzien van evaluatieprogrammering.

1.2.2.5 Schooltijden

Wat willen we bereiken?

Er moet voor alle leerlingen voldoende onderwijstijd zijn om hen in staat te stellen hun talenten optimaal te ontwikkelen. Daarbij dient rekening gehouden te worden met de spankracht van kinderen, waarbij verwacht mag worden dat oudere kinderen een leerinspanning langer kunnen volhouden dan jongere kinderen.

Wat gaan we daarvoor doen?

De afgelopen jaren zijn er steeds meer signalen uit de onderwijspraktijk dat de huidige regels voor de onderwijstijden in het basisonderwijs beginnen te knellen. Daarom wordt de regelgeving aangepast, zodat de scholen meer ruimte krijgen de onderwijstijden vast te stellen op een wijze die recht doet aan de belangen van de leerlingen. Daarbij kunnen ook overwegingen van organisatorische aard (het inroosteren van adv-dagen van leraren) een rol spelen, mits het belang van de leerling en de kwaliteit van het onderwijs voorop blijven staan. Bij de Staten-Generaal zal een wetsvoorstel aanhangig worden gemaakt met voorstellen voor versoepeling van de huidige regels met betrekking tot de schooltijden, onder gelijktijdige versterking van de positie van ouders bij dit onderwerp. Door de ouders in de medezeggenschapsraad een grotere invloed te geven op de vaststelling van de onderwijstijden ontstaan meer garanties dat het belang van de leerling voorop blijft staan bij aanpassingen op dit gebied.

Wat mag het kosten?

Met de wetswijziging zijn geen kosten gemoeid.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

In 2001 is door het Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen (ITS) een onderzoek gedaan naar de keuzen die scholen maken bij het vaststellen van de schooltijden, en de effecten daarvan op de leerprestaties. Binnen 5 jaar na de inwerkingtreding van de aangekondigde wetswijziging zal dit onderzoek herhaald worden.

1.2.2.6 Vergroten van de kwaliteitszorg

Wat willen we bereiken?

Het doel van het project Q-primair is de kwaliteit van het onderwijs te vergroten door de kwaliteitszorg op scholen te verbeteren. Het project Q-primair heeft als doelstelling dat in 2007 80% van de scholen de kwaliteit van het onderwijs systematisch bewaakt en verbetert. Deze doelstelling hebben de verschillende onderwijsorganisaties in het primair onderwijs bij de start van het project in 2001 gezamenlijk geformuleerd.

Wat gaan we daarvoor doen?

OCW financiert het project Q-primair om het aantal scholen met een goede kwaliteitszorg te vergroten. Q-primair zal door deskundigheidsbevordering van schoolleiders, gerichte ondersteuning van scholen en bekendheid geven aan goede voorbeelden een verbetering van de kwaliteitszorg op scholen realiseren.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De inspectie voor het onderwijs onderzoekt jaarlijks de kwaliteitszorg op scholen.

1.2.2.7 Kwalitatief goed onderwijspersoneel

Wat willen we bereiken?

Door het stellen van bekwaamheidseisen aan onderwijzend personeel bevordert OCW de kwaliteit van het onderwijs.

Wat gaan we daarvoor doen?

Bij vertrouwen in en ruimte voor leraren hoort ook dat zijzelf meer verantwoordelijkheden krijgen als het gaat om hun professionaliteit. OCW heeft het Samenwerkingsorgaan Beroepskwaliteit Leraren (SBL) gevraagd bekwaamheidseisen op te stellen voor onder andere het beroep van leraar. De Nederlandse Schoolleiders Academie (NSA) doet iets soortgelijks voor het beroep van schoolleider in het primair onderwijs. De grondslag voor deze rol van de beroepsgroep is neergelegd in de Wet op de beroepen in het onderwijs (Wet BIO). De diversiteit van de beroepsgroep wordt steeds meer vergroot doordat gemotiveerde en gekwalificeerde mensen langs verschillende wegen in het onderwijs stromen. De nieuwe groepen die zo de school binnenkomen – zoals bijvoorbeeld zij-instromers, herintreders, leraren in opleiding en

onderwijsassistenten – moeten voor een belangrijk deel worden opgeleid op de werkplek. Dat vraagt om meer aandacht voor het opleiden in en door de school en om structurele inbedding van de «opleidingsfunctie» in het integraal personeelsbeleid van de school. Maar opleiden-in-de-school is ook een logische ontwikkeling: mensen willen leren op een manier die bij hen past (leerstijlen, op basis van verworven competenties). Aan het ontwikkelproject in het primair onderwijs dat in 2002 is gestart en loopt tot en met 2004, doen 111 besturen mee (ongeveer 350 scholen). Binnen het project werken scholen samen met elkaar en met (leraren)opleidingen om de opleidingsfunctie in de school vorm te geven. Dit houdt in dat verschillende varianten mogelijk zijn.

Wat mag het kosten?

Zie paragraaf 1.2.1.1 Personeel.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Op verschillende wijzen wordt de kwaliteit van het onderwijspersoneel gemonitord. Via de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) wordt onderzoek uitgezet naar het professioneel beleid op scholen en de deskundigheid van leraren en directie. Via het schooltoezicht houdt de inspectie voor het onderwijs toezicht op het didactisch handelen van het onderwijspersoneel.

1.2.2.8 Cultuur en school

Cultuur en school beoogt een bijdrage te leveren aan de culturele vorming van kinderen. Voor het primair onderwijs worden de financiële mogelijkheden verruimd. Gestreefd wordt naar structurele verankering van cultuureducatie in het onderwijsprogramma. In 2007 ontvangen de scholen extra middelen voor cultuureducatie. In de daaraan voorafgaande jaren ligt het accent op het creëren van randvoorwaarden zoals ondersteuning van leerkrachten (opleiding, bijscholing, begeleiding) en stimulering van scholen tot visie- en vraagontwikkeling. In artikel 14 wordt deze beleidsmaatregel nader toegelicht.

1.2.2.9 Verhogen zwemvaardigheid

Wat willen we bereiken?

Er ontstaan nog teveel onveilige situaties door onvoldoende zwem-vaardigheid bij kinderen. Om kinderen beter voor te bereiden op de Nederlandse waterrijke samenleving, is beleid ontwikkeld om te bereiken dat de zwemvaardigheid onder kinderen in de basisschoolleeftijd wordt verhoogd. Uit onderzoek bleek ongeveer 85% van de leerlingen het basisonderwijs met een zwemdiploma te verlaten (Crum, 1997). Het bezit van een zwemdiploma is een goede indicator van de zwemvaardigheid. In de gemeenten die deelnemen aan het traject «verhogen zwem-vaardigheid» zal het percentage kinderen dat de basisschool verlaat met een zwemdiploma in 2004 zijn gestegen tot 95% of hoger. De gemeenten nemen in hun rapportage deze percentages op.

Wat gaan we daarvoor doen?

De overheid stimuleert en ondersteunt de gemeentelijke initiatieven om de zwemvaardigheid onder de jeugd te vergroten.

De 36 gemeenten waar in absolute en relatieve zin de zwemvaardigheid onder jongeren het slechtst is, zijn in 2002 uitgenodigd om aan een traject deel te nemen, waarbij de overheid gemeentelijke initiatieven om de zwemvaardigheid onder de jeugd te vergroten ondersteunt en stimuleert. Hierop hebben 35 gemeenten positief gereageerd. De deelnemende gemeenten ontvangen een specifieke uitkering in de periode 2002 – 2004. In 2003 is gestart met ondersteunende activiteiten op centraal niveau, waaronder bijeenkomsten met contactambtenaren van de gemeenten en het verzamelen van de gegevens. Doel hiervan is door informatieuitwisseling de effectiviteit van de gemeentelijke activiteiten te vergroten, om landelijk te kunnen rapporteren over de voortgang van het project en om gemeenten er toe aan te zetten de veiligheid in zwembaden te vergroten.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Door periodieke rapportages geven gemeenten het percentage kinderen aan dat met een zwemdiploma de basisschool verlaat.

1.2.3 Toegankelijkheid

Wat willen we bereiken?

Onderwijs helpt kinderen hun talenten te ontwikkelen. Daarom streeft de overheid ernaar dat alle kinderen onderwijs volgen, tenzij het kind op lichamelijke of psychische gronden niet geschikt is om tot een school of instelling te worden toegelaten. De leerplichtwet verplicht ouders hun in Nederland wonende kinderen van 5 tot 16 jaar onderwijs te laten volgen, indien hun kind daartoe in staat is. Hiertoe houdt de overheid een stelsel van scholen in stand.

Op dit moment is er op centraal niveau geen systeem om vast te stellen of alle kinderen (die dat kunnen) onderwijs volgen. De gemeenten zijn namelijk verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van de leerplicht. Vanaf 2004 zal het mogelijk zijn via een leerplichtmonitor met de gemeentelijke gegevens over naleving van de leerplichtwet een beeld te vormen over het aantal leerplichtige kinderen dat (nog) geen onderwijs volgt. In 2004 is daarmee een betrouwbare nulmeting vast te stellen. Op basis van deze nulmeting zal een realistische streefwaarde geformuleerd worden. Het streefbeeld bij de doelstelling toegankelijkheid blijft uiteraard dat alle kinderen passend onderwijs volgen.

Het is niet alleen noodzakelijk dat er genoeg scholen zijn, maar ook dat kinderen die ondersteuning krijgen die voor hen van belang is onderwijs te kunnen volgen dat bij hen past. Voorbeelden van groepen die ondersteuning nodig hebben om onderwijs te kunnen volgen, zijn kinderen met leermoeilijkheden, grote leerachterstanden of lichamelijke handicaps die een belemmering kunnen zijn bij het volgen van regulier onderwijs. Om het leerlingen mogelijk te maken passend onderwijs te volgen, is er een aantal schoolsoorten in het primair onderwijs: basisonderwijs, speciaal basisonderwijs en (voortgezet) speciaal onderwijs. Speciaal basisonderwijs is onderwijs aan leerlingen met leer- en opvoedingsproblemen. (Voortgezet) speciaal onderwijs is onderwijs aan leerlingen met een handicap en/of gedragsproblemen.

Om vast te stellen of leerlingen de ondersteuning krijgen die voor hen van belang is om onderwijs te kunnen volgen, is het percentage basisscholen waar de inspectie een goede zorgstructuur aantreft een goede indicator.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om de toegankelijkheid van het stelsel te realiseren, zet de overheid een aantal beleidsmaatregelen in, te weten: onderwijsachterstandenbeleid (waaronder voor- en vroegschoolse educatie (vve)), onderwijs aan leerlingen met een handicap of gedragsstoornis, weer samen naar school: onderwijs aan leerlingen met een specifieke zorgbehoefte, eerste opvang onderwijs aan leerplichtige asielzoekers, informatievoorziening brede scholen, Nederlands onderwijs in het buitenland en leerlingenvervoer.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De inspectie toetst jaarlijks de mate waarin scholen voldoen aan de eisen van een goede zorgstructuur.

Vanaf 2004 wordt jaarlijks een leerplichtmonitor op basis van de gemeentelijke gegevens uitgevoerd. In 2003–2004 vindt een evaluatie van de scholing van leerplichtambtenaren plaats.

1.2.3.1 Achterstandenbeleid

Wat willen we bereiken?

Het beleid is er op gericht de middelen van het achterstandenbeleid zo effectief en zo efficiënt mogelijk in te zetten om de onderwijsachterstanden aan te pakken en het liefst te voorkomen. Tevens is het de bedoeling de betrokken partijen (scholen, schoolbesturen en gemeenten) te laten doen waar zij het beste in zijn. Hiermee kan worden bereikt dat negatieve effecten op leer- en ontwikkelingsmogelijkheden van leerlingen die het gevolg zijn van sociale, economische en culturele omstandigheden nog beter worden aangepakt en voorkomen. De toegankelijkheid van het onderwijs voor deze leerlingen wordt hiermee gewaarborgd.

Van de ruim 1,5 miljoen kinderen in het basisonderwijs in 2002 behoren circa 398 000 kinderen tot de doelgroep van het achterstandenbeleid, van wie circa 198 000 van autochtone en circa 200 000 van allochtone afkomst (zie tabel 1.19).

Het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid heeft betrekking op voorschoolse voorzieningen in het primair en voortgezet onderwijs en maakt tevens onderdeel uit van het grote-stedenbeleid van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en is gerelateerd aan het integratiebeleid van de Minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie. Dit hoofdstuk beschrijft het relevante gedeelte voor het primair onderwijs. In artikel 3 volgt het gedeelte voor het voortgezet onderwijs.

Het bestrijden van de achterstanden vindt momenteel plaats via gemeenten door middel van het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid en via scholen door middel van de gewichtenregeling. Met het nieuwe hoofdlijnenakkoord wordt deze koers verlegd. Omdat de scholen de belangrijkste uitvoerders zijn van het onderwijsachterstandenbeleid zullen scholen in de komende jaren rechtstreeks worden bekostigd en niet meer

via de gemeenten. Achterliggende gedachte is dat professionals in het onderwijs het beste zicht hebben op achterstanden van leerlingen en de wijze waarop deze succesvol kunnen worden bestreden. Voor bepaalde groepen leerlingen zal een bredere aanpak nodig zijn. Gemeenten blijven een belangrijke rol spelen, omdat de school deel uitmaakt van de jeugdketen waarbij de gemeente een regierol heeft. Omdat deze koerswijziging de komende jaren plaats vindt zal hieronder eerst het huidige stelsel worden beschreven en vervolgens de toekomstige situatie in het achterstandenbeleid.

Wat gaan we daarvoor doen?

Gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid (GOA)

Voor de periode 1 augustus 2002 tot 1 augustus 2006 zijn voor het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid in het primair onderwijs de volgende doelstellingen geformuleerd in het landelijk beleidskader (lbk): + Reductie van de taalachterstand van doelgroepleerlingen met 25% in 2006 ten opzichte van niet-doelgroep leerlingen. De taalachterstand varieerde in 2001–2002 tussen maximaal 1 jaar voor autochtone doelgroepleerlingen en maximaal 2 jaar voor allochtone doelgroep-leerlingen. + Verbeteren van de startpositie in het basisonderwijs door het realiseren van deelname aan kwalitatief goede programma’s voor voor- en vroegschoolse educatie door tenminste 50% van de doelgroep in de leeftijd van 2 tot en met 5 jaar.

Tabel 1.19: Achterstandenbeleid

Operationele doelstelling

Beleidsmaatregel

Prestatie-indicator

Basiswaarde

Streefwaarde

Trend

Om het gemeenten mogelijk te maken samen met scholen en schoolbesturen bovenstaande doelstellingen uit het landelijk beleidskader te realiseren, ontvangen zij van de rijksoverheid financiële middelen voor een lokaal onderwijsachterstandenbeleid (goa-bekostiging). Het vve-beleid maakt sinds 1 augustus 2002 onderdeel uit van GOA en pakt de taal- en ontwikkelingachterstand van doelgroepkinderen aan, opdat een betere start gemaakt kan worden met het lees- en rekenonderwijs in groep 3 van het basisonderwijs.

Gemeenten zetten in overleg met voorschoolse voorzieningen, scholen en schoolbesturen de financiële middelen in. Dit dient conform het landelijk beleidskader te gebeuren aan de hand van de onderwijskansen-systematiek. Dit wil zeggen dat de beslissing over de vraag of een school goa-middelen ontvangt en de omvang hiervan, dient te gebeuren op basis van analyses van de specifieke problemen in en rond een school. Het principe van evenredige verdeling van lokale middelen over achterstands-scholen wordt zo losgelaten.

Om in kleine gemeenten een lokaal onderwijskansenbeleid uitte kunnen voeren is naast de goa-bekostiging een bedrag van € 9 miljoen beschikbaar.

Gewichtenregeling

De gewichtenregeling stelt scholen met veel achterstandsleerlingen in staat deze leerlingen onderwijs op maat te geven. Zo draagt de gewichtenregeling bij aan de doelstellingen van het achterstandenbeleid. De regeling houdt in dat basisscholen met een substantieel aantal achterstandsleerlingen op basis van een «weging» van de leerlingen in aanmerking komen voor extra personeelsformatie. De hoeveelheid extra formatie die een school ontvangt hangt af van de gewichten die aan de desbetreffende achterstandsleerlingen worden toegekend. Aan leerlingen wordt, afhankelijk van hun sociaal-economische en sociaal-culturele/ etnische achtergrond, een gewicht toegekend waarmee zij bij de toekenning van formatie meer of minder meetellen.

Een basisschool krijgt echter niet voor alle gewichtenleerlingen extra formatie. Voordat een basisschool in aanmerking komt voor extra formatie, moet eerst een drempel van 9% worden gehaald. Scholen worden geacht een beperkt percentage leerlingen met onderwijsachterstanden binnen de reguliere formatie op te vangen.

De inzet van de gewichtenmiddelen maakt onderdeel uit van het gemeentelijk onderwijsachterstandenplan. In op overeenstemming gericht overleg bepalen gemeenten en scholen hoe de gewichtengelden ter bestrijding van onderwijsachterstanden worden ingezet. Momenteel zet 13% van de scholen de gewichtengelden volledig in voor klassenverkleining, 67% van de scholen zet de gewichtengelden in voor een combinatie van klassenverkleining en gerichte maatregelen zoals remedial teaching en NT2-leraren en 20% van de scholen zet de gewichtengelden alleen in voor gerichte maatregelen.

Toekomst van het onderwijsachterstandenbeleid

In het hoofdlijnenakkoord is een ombuiging op de onderwijs-achterstandenmiddelen opgenomen van € 50 miljoen in 2004 en € 100 miljoen in elk van de jaren daarna.

Bundeling van middelen en overheveling naar scholen Per 1 augustus 2006 zullen de gewichtenregeling en het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid worden gebundeld en zal overheveling van middelen naar de scholen plaatsvinden.De scholen krijgen de mogelijkheid de middelen naar eigen inzicht te besteden. Zo kunnen scholen in de toekomst meer gebruik maken van schakelklassen. Schakelklassen zijn bestemd voor leerlingen die extra aandacht nodig hebben en rechtstreeks uit het buitenland komen, of andere groepen met een achterstand zoals autochtone en allochtone leerlingen uit groep één. Leerlingen met een grote taalachterstand worden met behulp van effectieve methoden voor de aanpak van onderwijsachterstanden voorbereid op het instromen in het reguliere onderwijs, zodat zij dat vervolgens met succes kunnen doorlopen. In 2004 wordt gestart op pilot-locaties. De overheid gaat – na de bundeling en de overheveling van de achterstandsmiddelen naar scholen – zich vooral richten op de kwaliteit van de onderwijsoutput. Hierin speelt het toezicht door de inspectie dat gericht is op de kwaliteit van het onderwijs en de resultaten van leerlingen uiteraard een belangrijke rol.

Toekomstige criteria van toekenning van de middelen De school krijgt dus méér ruimte om de bestrijding van onderwijsachterstanden naar eigen inzicht vorm te geven. Om de ontwikkeling en voortgang van leerlingen te kunnen meten worden leerlingen in de toekomst getoetst. De investering in de realisatie van deze toetsing loopt op tot een bedrag van 22,5 miljoen in 2007. Met een toets kan de feitelijke achterstand van leerlingen in kaart worden gebracht, waardoor de middelen nauwkeuriger verdeeld kunnen worden en de bevordering van de onderwijsprestaties meer gericht kan plaatsvinden. Om te bereiken dat er op effectieve en efficiënte wijze met toetsen gewerkt kan worden, zal er goed gekeken worden naar elementen zoals fraudegevoeligheid en praktische uitvoerbaarheid. De nieuwe criteria voor de toekenning van achterstandsmiddelen gaan gelden voor alle achterstandsmiddelen die in de toekomst gebundeld naar de basisscholen gaan.

Toekomstige rol gemeenten

De school blijft uiteraard onderdeel van de jeugdketen samen met onder meer peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en instellingen voor jeugdzorg. Gemeenten zijn binnen deze keten verantwoordelijk voor de regie gericht op een sluitende aanpak én voor belangrijke onderdelen van deze keten. De gemeente kan op lokaal niveau regie voeren op het creëren van optimale condities in de omgeving van deschool (welzijn, jeugdzorg, justitie, etc.), maar over schoolse zaken dient de school te beslissen. Bekeken moet worden hoe de gemeente wordt gepositioneerd en welke sturingsinstrumenten en bevoegdheden hiervoor nodig zijn. In dit verband zal ook aandacht worden besteed aan de positie van de voor- en vroegschoolse educatie.

Efficiencywinst

Regelgeving die scholen verplicht aan allerlei input- en procescondities te voldoen, zal sterk worden verminderd. Hiermee kan efficiencywinst geboekt worden. Tegelijk bevat het hoofdlijnenakkoord ook de ambitie om de aanpak van onderwijsachterstanden effectiever te maken. Dit proces, gericht op vergroting van de efficiency en de effectiviteit van het onderwijsachterstandenbeleid, start in 2004. Over de wijze waarop hieraan invulling wordt gegeven, vindt overleg plaats met gemeenten en schoolbesturenorganisaties.

Implementatieproces

Over de implementatie van de hierboven beschreven veranderingen

wordt overleg gevoerd met betrokken partijen in het veld. In oktober 2003

wordt de Tweede Kamer met een brief op de hoogte gesteld van het

implementatieproces.

Onderwijs in allochtone levende talen (oalt)

Het beleid voor onderwijs in allochtone levende talen omvat gedeeltelijk cultuureducatie en gedeeltelijk onderwijsachterstanden onderwijs, in de vorm van taaleducatie.

In het strategisch akkoord van juli 2002 is afgesproken de bekostiging van oalt met ingang van 1 augustus 2004 te beëindigen. Het hiermee gemoeide budget is per 1 augustus 2004 als bezuiniging op de begroting van OCW ingeboekt. Er zijn echter ook kosten verbonden aan de beëindiging van oalt. Dit betreft de kosten voor het sociaal plan en de resterende werkloosheidskosten voor oalt-leraren die niet voor de (onderwijsarbeidsmarkt kunnen worden behouden.

Bij brief van 27 september 2002 (TK nr. 0 200 772), is de Tweede Kamer geïnformeerd over de stand van zaken over de beëindiging van de oalt-bekostiging per 1 augustus 2004. In die brief is aangekondigd dat de periode tot 1 augustus 2004 benut zal worden om de beëindiging van de oalt-bekostiging wettelijk voor te bereiden. Dit betreft zowel wetgeving als flankerend beleid.

Op 23 juni 2003 is een vervolgbrief aan de Tweede Kamer gestuurd over de stand van zaken oalt.

De huidige regeling omtrent onderwijs in allochtone levende talen is tweeledig, in die zin dat zij betrekking heeft op zowel cultuureducatie als taalondersteuning. Een substantieel deel (circa 72%) van het jaarlijkse oalt-budget van € 71 miljoen wordt ingezet voor het aanleren van de Nederlandse taal (taalondersteuning binnen schooltijd). Met het onderwijs in de eigen allochtone taal (buiten schooltijd) is 28% van het oalt-budget gemoeid. Voor het oalt-beleid zijn geen prestatie-indicatoren en streefwaarden geformuleerd. In het licht van de afschaffing van oalt wordt daar ook niet aan gewerkt.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

In 2003/2004 staan drie afzonderlijke reviews gepland op respectievelijk de terreinen: weer samen naar school, leerlinggebonden financiering en gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid. Gezien de bovengenoemde koerswijziging wordt bezien hoe deze reviews moeten worden ingericht en of andere evaluatievragen moeten worden gesteld. De invoering van het onderwijsnummer vindt in het voortgezet onderwijs plaats in 2004 en in het primair onderwijs in 2006. De eerste gegevens uit het primair onderwijs komen naar verwachting vanaf 2006 beschikbaar. Tot die tijd zijn resultaten beschikbaar van een beperkt aantal gemeenten, in de vorm van jaarverslagen en stedelijke monitors. Deze geven uitsluitend een beeld van de stand van zaken in die gemeenten en zijn in het algemeen niet onderling vergelijkbaar.

Voor een indruk van landelijke ontwikkelingen wordt verder gebruik gemaakt van de nadere analyses van de zgn. Prima-cohortgegevens die tweejaarlijks worden uitgevoerd. Hierin wordt zichtbaar hoe de schoolprestaties en het verdere functioneren van achterstandsleerlingen zich ontwikkelen. De inspectie stelt jaarlijks op basis van de Cito-eindtoetsgegevens de achterstand vast van scholen met meer dan 50% 0.90 leerlingen en met meer dan 75% 0.90 leerlingen ten opzichte van scholen met uitsluitend leerlingen zonder gewicht.

1.2.3.2 Onderwijs aan leerlingen met een handicap of gedragsstoornis

Wat willen we bereiken?

De kwaliteit van het onderwijs aan gehandicapte leerlingen moet van een dusdanig niveau zijn dat onderwijs op maat mogelijk is en de capaciteiten van deze kinderen maximaal worden benut. Daarnaast is de bevordering van de emancipatie en integratie van mensen met een handicap een belangrijke doelstelling van de rijksoverheid.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om deze doelstellingen te bereiken is op 1 augustus 2003 de gewijzigde Wet op de expertisecentra (WEC) in werking getreden. Op basis van deze wet kunnen ouders kiezen of zij hun (geïndiceerde) kind met een handicap inschrijven op een speciale school of op een reguliere school met een leerlinggebonden budget. Omdat de inschrijving bij een reguliere school een keuze is van de ouders, is geen streefwaarde opgenomen voor het aantal geïndiceerde leerlingen dat wordt ingeschreven bij reguliere scholen. Internationale cijfers tonen aan dat circa 25% van de leerlingen worden geïntegreerd in het regulier onderwijs. Het betreft hier echter ook leerlingen met lichtere handicaps die niet in aanmerking komen voor leerlinggebonden financiering.

Om te bereiken dat de beschikbare speciale voorzieningen ten goede komen aan die leerlingen die dit nodig hebben, zijn er onafhankelijke commissies voor indicatiestelling (CvI’s) ingesteld. De doelstelling van de CvI’s is te komen tot een objectieve en transparante systematiek van indicatiestelling. De CvI’s hebben tot taak te beslissen of de door de ouders aangemelde kinderen, woonachtig in de rec-regio (zie onder), voldoen aan de landelijke indicatiecriteria en derhalve toelaatbaar zijn tot het speciaal onderwijs, dan wel de leerlinggebonden financiering. Alle dossiers waaruit een positieve beschikking volgt, worden gestuurd naar de Landelijke commissie toezicht indicatiestelling (LCTI). Deze controleert de werkwijze van de CvI en kan de CvI, indien daar aanleiding toe is, een aanwijzing geven.

Om ook voor het speciaal onderwijs een evenwichtige spreiding van scholen te realiseren is besloten de bestaande schoolsoorten te bundelen in vier clusters van regionale expertisecentra (rec’s) waarin alle scholen voor speciaal onderwijs zijn opgenomen. Voor elk cluster is een landelijk dekkend netwerk van expertisecentra gerealiseerd. In totaal zijn er 34 rec’s gevormd. Om een betere spreiding te realiseren krijgen de rec’s de mogelijkheid nevenvestigingen in te richten en kunnen geïndiceerde leerlingen binnen het rec verbreed worden toegelaten. Dit betekent dat een school van een bepaalde onderwijssoort leerlingen kan inschrijven die een indicatie hebben voor een andere schoolsoort binnen het rec. De mate waarin de rec’s gebruik maken van de mogelijkheden tot het inrichten van nevenvestigingen en verbrede toelating wordt geëvalueerd in het kader van de eerste fase wetgeving leerlinggebonden financiering. Op basis hiervan wordt tevens bekeken of een evenwichtige spreiding van speciale onderwijsvoorzieningen is ontstaan.

De kwaliteit van het onderwijs aan gehandicapte leerlingen op zowel reguliere als speciale scholen moet zo zijn, dat onderwijs op maat mogelijk is en de capaciteiten van deze kinderen maximaal worden benut. Het doel is de kwaliteit van het onderwijs, en als gevolg daarvan de leerprestaties, van kinderen met een handicap in het regulier en speciaal onderwijs te verbeteren. Daartoe worden de volgende maatregelen genomen: + het ontwikkelen van doelen, per onderwijssoort, die zijn afgestemd op

de mogelijkheden van de leerlingen; + het ontwikkelen van leermiddelen; + het ontwikkelen van programma’s voor deskundigheidsbevordering en

scholing van teams en leraren in zowel het speciaal onderwijs als in

het regulier onderwijs. Voor elke geïndiceerde leerling moet een handelingsplan opgesteld worden. In dit plan moeten de doelen worden vermeld die worden nagestreefd.

De kwaliteit van het onderwijs aan geïndiceerde leerlingen wordt in overleg met de inspectie gecontroleerd.

Wat mag het kosten?

Het gaat hier zowel om de meerkosten van het speciaal onderwijs ten opzichte van het basisonderwijs, als om de kosten die gemoeid zijn met de invoering van leerlinggebonden financiering.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

In 2003/2004 vinden er drie afzonderlijke reviews plaats op respectievelijk de terreinen: weer samen naar school, leerlinggebonden financiering en gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid. De review leerlinggebonden financiering is een optelsom van kleinere evaluaties die in de loop van de tijd zijn uitgevoerd. De eerste resultaten van de evaluatie leerlinggebonden financiering zijn in 2004 gereed. Eind 2004 vindt vervolgens een omvattende bestuurlijke evaluatie plaats over de drie trajecten. Uit deze evaluatie moet duidelijk worden waar de drie trajecten elkaar ondersteunen of waar ze botsen. Tevens moet de omvattende evaluatie aanknopingspunten geven voor de toekomstige beleidsontwikkeling op de drie terreinen.

De integratie van geïndiceerde leerlingen wordt geëvalueerd in het kader van de evaluatie eerste fase wetgeving leerlinggebonden financiering. Vragen die hierbij aan de orde komen zijn:

• • 

  Hoeveel leerlingen zijn geïntegreerd in het regulier onderwijs?

• • 

  Wat zijn knelpunten bij het toelaten van geïndiceerde leerlingen op een reguliere school?

• • 

  Zijn ouders tevreden over de opvang van de reguliere school?

• • 

  Hoe ervaren de reguliere scholen de opvang van geïndiceerde leerlingen?

Ook zal het functioneren van de CvI binnen het regionaal expertisecentrum worden geëvalueerd in het kader van de evaluatie eerste fase wetgeving leerlinggebonden financiering. In het kader van de evaluatie eerste fase leerlinggebonden financiering wordt bezien of het bedrag van € 155 per indicatie toereikend is. Ook wordt geëvalueerd of de opslag van 15% overeenkomt met het aantal dossiers dat wordt afgewezen.

1.2.3.3 Weer samen naar school: onderwijs aan leerlingen met specifieke zorgbehoeften

Wat willen we bereiken?

Leerlingen met leer- en opvoedingsproblemen zoveel mogelijk zorg en onderwijs op maat bieden, om zo de toegankelijkheid van het onderwijs te vergroten. Om dit doel te bereiken is het beleid weer samen naar school

(wsns) beleid ontwikkeld. Dit beleid is er op gericht zoveel mogelijk leerlingen zorg en onderwijs op maat te bieden en hen in de gelegenheid te stellen hun schoolloopbaan in het basisonderwijs af te ronden.

Wat gaan we daarvoor doen?

Basisscholen en scholen voor speciaal basisonderwijs werken samen in samenwerkingsverbanden. De scholen maken gezamenlijk beleid over de wijze waarop zorg en onderwijs voor alle leerlingen wordt georganiseerd. Er zijn samenwerkingsverbanden waar de organisatie van de zorg (nog) niet op orde is. Er zijn wachtlijsten ontstaan voor toelating van leerlingen tot scholen voor speciaal basisonderwijs. Sinds 2000 zijn er maatregelen genomen om deze wachtlijsten weg te werken: de zogenoemde specifieke aanpak en het activiteitenprogramma wsns+. Deze worden hieronder toegelicht. Sluitstuk voor het wegwerken van de wachtlijsten was het opnemen van drie uiterste plaatsingsdata in de WPO. Deze wijziging is met ingang van 1 augustus 2003 van kracht geworden.

Op basis van een inventarisatie van en analyse naar de omvang en het ontstaan van wachtlijsten is een specifieke aanpak ontwikkeld. Door de samenwerkingsverbanden zijn verbeterplannen opgesteld. Deze bevatten gerichte acties om de wachtlijsten in 2004 duurzaam te hebben weggewerkt. Samenwerkingsverbanden kunnen daarbij een beroep doen op ondersteuning door deskundigen. De inspectie volgt nauwgezet de voortgang en resultaten binnen de samenwerkingsverbanden die deelnemen aan deze specifieke aanpak. Voor deze specifieke aanpak wachtlijsten is tot 1 augustus 2004 nog € 1,2 miljoen beschikbaar.

Wsns+ bestaat uit landelijke projecten die kwalitatieve knelpunten in álle samenwerkingsverbanden wsns op maat ondersteunen. Deze projecten worden door de gezamenlijke onderwijsorganisaties uitgevoerd. De speerpunten in het activiteitenprogramma van wsns+ zijn de kwaliteit van de leerlingenzorg, ondersteuning van leraren bij het omgaan met verschillen tussen leerlingen, verbetering van de kwaliteit van het speciaal basisonderwijs en sturing en management. Wsns+ heeft zich afrekenbare doelstellingen gesteld (zie vierde voortgangsrapportage weer samen naar school). Voor deze landelijke projecten is tot 1 augustus 2004 nog € 1,2 miljoen beschikbaar.

In het onderwijsverslag 2002 heeft de inspectie van het onderwijs een aantal knelpunten gesignaleerd ten aanzien van de leerlingenzorg. De leerlingenzorg scoort, ondanks een verbetering ten opzichte van 2001, nog op te weinig scholen voldoende. Het afstemmen van het didactisch handelen op de leerlingen met een zorgbehoefte is ook op te weinig scholen voldoende aanwezig. Ook worden verouderde methoden en materialen gebruikt in het speciaal basisonderwijs.

Wsns+ wordt verlengd met 2 jaar tot 1 augustus 2006 en zal zich inzetten voor het aanpakken van deze knelpunten. Daarnaast bevat het activiteitenprogramma van wsns+ in ieder geval de volgende speerpunten:

• • 

  modellen voor samenwerkingsmogelijkheden tussen wsns en gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid;

• • 

  initiatieven tot verdere professionalisering van leraren en interne begeleiders.

• • 

  voorstellen en projecten om knelpunten ten aanzien van het zorgtraject van de individuele leerling in het samenwerkingsverband op te lossen.

Vanaf 1 augustus 2004 zal per jaar voor wsns+ ongeveer € 2,5 miljoen worden gereserveerd. Wsns+ zal worden gevraagd in het activiteitenprogramma streefwaarden op te nemen.

Als bovengenoemde maatregelen aflopen, moeten de bereikte verbeteringen beklijven. Het geld gaat dan als structurele bijdrage in het zorgbudget van alle samenwerkingsverbanden. Het gaat om € 11 miljoen euro in 2004 oplopend tot €13,5 miljoen in 2005 en structureel € 16 miljoen. Met dit bedrag kunnen de samenwerkingsverbanden eigen knelpunten aanpakken en verbeteringen aanbrengen in de zorg aan leerlingen.

De zorgplannen van de samenwerkingsverbanden en de uitvoering er van wordt gemonitord door de inspectie van het onderwijs. De inspectie zet hiervoor een apart project op. Op deze wijze kan de cyclus van middelen, resultaten en verantwoording worden versterkt.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De inspectie monitort het zorgbeleid van reguliere basisscholen en scholen voor speciaal basisonderwijs en doet hiervan verslag in het onderwijsverslag. Daarnaast is er een wsns-monitor die jaarlijks de stand van zaken in de samenwerkingsverbanden wsns opneemt. Ook zijn er aparte onderzoeken naar deelaspecten die via NWO worden uitgevoerd. In 2003/2004 vinden er drie afzonderlijke reviews plaats op respectievelijk de terreinen: weer samen naar school, leerlinggebonden financiering en gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid. De review wsns start na de zomer van 2003. Eind 2004 vindt vervolgens een omvattende bestuurlijke evaluatie plaats over de drie trajecten. Uit deze evaluatie moet duidelijk worden waar de drie trajecten elkaar ondersteunen of waar ze botsen. Tevens moet de omvattende evaluatie aanknopingspunten geven voor de toekomstige beleidsontwikkeling op de drie terreinen.

1.2.3.4 Eerste opvang onderwijs aan leerplichtige asielzoekers

Wat willen we bereiken?

Asielzoekers in de leerplichtige leeftijd vallen net als alle andere kinderen onder de Leerplichtwet. Het doel is deze groep leerlingen, die vaak niet aan het begin van het schooljaar instromen, toch in het eerste jaar van hun verblijf in Nederland onderwijs te kunnen laten volgen. Daarnaast worden deze leerlingen door middel van eerste opvang onderwijs voorbereid om na een periode van 1 à 1,5 jaar in het reguliere onderwijs in te stromen.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om gemeenten in staat te stellen dit onderwijs te verzorgen is de «Regeling specifieke uitkering voor gemeenten voor onderwijs aan schoolgaande asielzoekers in het primair en voortgezet onderwijs» beschikbaar. De «Regeling specifieke uitkering» is in het schooljaar 2003–2004 een structurele voorziening geworden. Daartoe is het voorstel tot wijziging van de WPO, WEC en WVO in procedure gezet (voorjaar 2003), opdat er in die wetten de grondslag is voor een structurele mogelijkheid uitkeringen aan gemeenten toe te kennen ter tegemoetkoming in de kosten voor de eerste opvang van vreemdelingen, die korter dan een jaar in Nederland verblijven.

Indien een leerplichtige asielzoeker vanaf het begin van het schooljaar deelneemt aan het onderwijs, dan ontvangen scholen extra formatie in het kader van de gewichtenregeling (zie onderwijsachterstandenbeleid). Deze groep wordt dan bekostigd als 0.9 leerling. De hiermee gemoeide kosten zijn opgenomen bij achterstandenbeleid.

Wat mag het kosten?

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Het Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen (ITS) heeft twee keer met behulp van gegevens uit Prima-1998/1999 en Prima-2000/2001 de onderwijspositie van asielzoekers in het basisonderwijs in kaart gebracht en met elkaar vergeleken. Een zelfde onderzoek zal uitgevoerd worden in 2004 op basis van Prima-2002/2003.

1.2.3.5 Informatievoorziening brede scholen

Wat willen we bereiken?

Brede scholen zijn lokale initiatieven. Gemeenten, scholen en instellingen beginnen aan brede scholen vanuit verschillende motieven, zoals het voorkomen van achterstanden van kinderen en het bieden van een sluitende dagindeling voor kinderen en hun ouders. Het doel van brede scholen is volgens de meeste gemeenten het vergroten van de ontwikkelingskansen van kinderen. Naast deze doelstelling is er een aantal andere doelstellingen waarvoor brede scholen een instrument kunnen zijn. Gemeenten hebben bij de ontwikkeling van brede scholen de regierol en zij kunnen hun eigen budgetten inzetten.

Het doel van het rijksbeleid is dat betrokkenen bij brede scholen (bestuurders en uitvoerders van gemeenten, scholen en instellingen) de benodigde informatie kunnen vinden en krijgen over de ontwikkeling van brede scholen in Nederland, en een beeld krijgen van de knelpunten en good practices rondom deze ontwikkeling.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om de benodigde informatie beschikbaar en makkelijk toegankelijk te maken, zet de overheid onderzoeken uit en worden de uitkomsten verspreid naar gemeenten en scholen, onder andere via de website van de brede school (www.bredeschool.nl).

Hoeveel brede scholen er in Nederland komen, is afhankelijk van het beleid van gemeenten, scholen en andere instellingen. Of de resultaten van de brede scholen bijdragen aan de (lokale) doelstellingen, is nog niet bekend. Tot nu toe evalueren weinig gemeenten systematisch de ontwikkeling van brede scholen. Daarom is in opdracht van OCW een evaluatiemodel ontwikkeld door en voor gemeenten. Momenteel wordt dit instrument in een tiental pilot-gemeenten getest.

Wat mag het kosten?

Dit geld wordt jaarlijks ingezet ten bate van onderzoek en (boven) lokale communicatie.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Er vindt met ingang van 2003/2004 jaarlijks een gebruikersonderzoek plaats naar de tevredenheid over de informatievoorziening door OCW en (boven)lokale communicatiemogelijkheden via de website www.brede-school.nl.

Box 1.2: Integraal jeugdbeleid: operatie JONG

Er is efficiencywinst te behalen uit het beter afstemmen van het jeugdbeleid dat door verschillende departementen wordt gevoerd. In de praktijk blijkt dat zich in de ketens van instellingen die zich met jeugd bezig houden aansluitingsproblemen voordoen. Het kan gaan om overlap, onduidelijke verantwoordelijkheidsverdeling, dubbele indicatiestellingen etc. Voor het basisonderwijs gaat het daarbij vooral om de dagindelings-problematiek (voor- tussen en naschoolse opvang), de ontwikkeling van de brede school, de aansluiting van de voorschoolse voorzieningen met het basisonderwijs en de relatie onderwijs – zorg.

Door vijf departementen (BZK, VWS, Justitie, SZW, OCW) wordt gezamenlijk gewerkt aan het oplossen van de problemen (operatie JONG). Uitgegaan wordt van de knelpunten die zich in de praktijk voordoen, waarna voorstellen worden ontwikkeld die betrekking kunnen hebben op aanpassing van wet- en regelgeving of bijvoorbeeld het uitvoeren van experimenten.

1.2.3.6 Nederlands onderwijs in het buitenland

Wat willen we bereiken?

Voor kinderen van Nederlandse staatsburgers in het buitenland heeft de minister van onderwijs formeel gesproken geen verantwoordelijkheid. Toch heeft de Nederlandse overheid als doel kinderen van Nederlandse staatsburgers in het buitenland bij terugkeer naar Nederland zo min mogelijk aansluitingsproblemen te laten ondervinden in het onderwijs. Op deze wijze wordt de toegankelijkheid van het onderwijs in Nederland voor deze kinderen gewaarborgd.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om aansluitingsproblemen bij terugkeer te voorkomen geeft de overheid

een tegemoetkoming in de kosten van het Nederlands onderwijs in het

buitenland via de Stichting Nederlands Onderwijs in het Buitenland

(NOB). De stichting vervult drie hoofdtaken:

+ het ondersteunen en instandhouden van Nederlandse onderwijsvoorzieningen in het buitenland;

+ het ondersteunen van de totstandkoming en de uitvoering van onderwijs op afstand via schriftelijke, telefonische en elektronische media;

+ overige activiteiten met betrekking tot het beheer van Nederlands onderwijs in het buitenland; dit betreft onder andere het Nederlandse aandeel in de Europese scholen.

Het onderwijs is gebaseerd op een door de stichting gehanteerd raam-schoolplan op grond van de Nederlandse onderwijswetgeving, dat door de inspectie van het onderwijs is goedgekeurd.

Wat mag het kosten?

De financiële tegemoetkoming aan de stichting NOB is gebaseerd op het aantal leerlingen dat door de stichting gesubsidieerd onderwijs volgt, aangevuld met een vergoeding voor beheerstaken.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

De onderwijsinspectie oefent op sobere wijze toezicht uit op de Nederlandse onderwijsvoorzieningen in het buitenland en draagt zo bij aan een goede aansluiting met het onderwijs in Nederland.

1.2.3.7 Leerlingenvervoer

Wat willen we bereiken?

Kinderen die gebruik maken van gemeentelijke vervoersvoorzieningen een veilige zitplaats bieden.

Wat gaan we daarvoor doen?

De huidige regeling zitplaatsverdeling maakt het mogelijk dat kinderen jonger dan 14 jaar zitplaatsen delen. Het kabinet wil deze regeling afschaffen, zodat alle kinderen die gebruik maken van gemeentelijke vervoersvoorzieningen over een eigen zitplaats en veiligheidsgordel beschikken.

Wat mag het kosten?

De kosten voor het intrekken van de huidige regeling zitplaatsverdeling bedragen in totaal € 13 miljoen structureel. OCW en het ministerie van Verkeer en Waterstaat delen deze kosten. De middelen voor het leerlingenvervoer worden via het gemeentefonds aan gemeenten uitgekeerd.

Prestatiegegevens en evaluatieonderzoek

Voor het leerlingvervoer zijn geen prestatie-indicatoren en streefwaarden geformuleerd. In het licht van de afschaffing van de zitplaatsregeling wordt daar door OCenW ook niet aan gewerkt.

1.3 Budgettaire gevolgen van beleid

Tabel 1.31: Kosten per leerling in constante prijzen (niveau ultimo 2002, excl. IBG, Cfi en apparaatskosten) (x € 1 000)

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

basisonderwijs speciaal basisonderwijs (voortgezet) speciaal onderwijs primair onderwijs

Deze reeks wijkt af t.ov. voorgaande jaren, omdat hierin de enveloppemiddelen zijn opgenomen.

1.5 Veronderstellingen in effectbereik, doelmatigheid en raming

Van scholen wordt verwacht dat zij bij de vormgeving van het onderwijs maatwerk leveren. De vraag van de leerlingen naar onderwijs en zorg moet daarbij zoveel mogelijk richtinggevend zijn. Scholen worden daarom van overheidswege steeds nadrukkelijker in de positie gebracht van autonome instellingen met een eigen verantwoordelijkheid voor het realiseren van passend onderwijs voor ieder kind en voor de inzet van de financiële middelen. Dit kan betekenen dat een school besluit geld in te zetten voor andere zaken dan de intentie was van de overheid bij het beschikbaar stellen van die middelen. Zo is het denkbaar dat geld bestemd voor leermiddelen door de school ingezet wordt voor schoonmaak. Het is duidelijk dat de bestedingsvrijheid van de scholen een effect kan hebben op de mate waarin doelstellingen van de rijksoverheid worden gerealiseerd. Scholen krijgen zoals gezegd binnen kaders een steeds grotere keuzevrijheid om maatwerk te kunnen leveren. Daarom toetst de overheid, naast de rechtmatigheid en doelmatigheid van de bestede middelen, de doeltreffendheid van beleid steeds meer binnen het geheel van maatregelen dat wordt ingezet voor het onderwijs in brede zin.

Of met het beleid effect wordt gesorteerd is mede afhankelijk van de situatie op de arbeidsmarkt. Wanneer scholen er door de krapte op de arbeidsmarkt onvoldoende in slagen voldoende personeel van goede kwaliteit aan te trekken, zal een verbetering van de kwaliteit van het onderwijs moeilijker worden gerealiseerd. Ook het vermogen van scholen en schoolbesturen een eigen beleid te voeren is mede bepalend voor de mate waarin scholen autonoom en vernieuwend werken.

1.6 VBTB-paragraaf

Deze paragraaf behandelt de ontwikkelingen op het gebied van VBTB voor het beleid van het primair onderwijs.

In vergelijking met de begroting van 2003 is wederom een stap gezet op weg naar een volwaardige VBTB-begroting in 2006.

Eén van de effectindicatoren bij de operationele doelstelling toegankelijkheid is voorzien van een streefwaarde. De operationele doelstelling kwaliteit is voorzien van een effectindicator en een streefwaarde, zoals toegezegd in de rijksbegroting 2003. Het voornemen is bij de operationele doelstelling toerusting in de begroting 2005 een effectindicator op te nemen, voorzien van een streefwaarde.

Ook op het niveau van beleidsmaatregelen zijn waar op dit moment mogelijk prestatie-indicatoren voorzien van streefwaarden. In de begroting van 2005 zullen zo mogelijk alle beleidsmaatregelen zijn voorzien van prestatie-indicatoren en streefwaarden. Over de toezegging die in de begroting 2003 is gedaan met betrekking tot de inventarisatie van de instrumenten die worden ingezet om de resultaten te meten, zal in het departementaal jaarverslag over 2003 verantwoording worden afgelegd.

Er wordt gewerkt aan verbetering van de informatievoorziening omtrent behaalde resultaten. Zo wordt het systeem vanaf 2004 verbeterd om te controleren of alle leerlingen die leerplichtig zijn ook daadwerkelijk naar school gaan (ook wel aangeduid als de leerplichtmonitor). Op lokaal niveau controleren leerplichtambtenaren of alle leerlingen wel naar school gaan, die leerplichtig zijn en in de gemeente staan ingeschreven. Dit systeem werkt in het algemeen goed, maar is niet sluitend. Er zijn kinderen die niet of niet goed geregistreerd staan. Bijvoorbeeld schoolgaande kinderen die niet in de gemeentelijke basisadministratie (GBA) staan, omdat zij illegaal in Nederland verblijven of kind zijn van buitenlandse werknemers. Daarnaast zijn er kinderen die in België wonen en in Nederland naar school gaan en omgekeerd kinderen die wel in Nederland in het GBA geregistreerd zijn, maar in België, Duitsland of een ander land naar school gaan. Een belangrijke voorwaarde voor verbetering van het informatiesysteem is de invoering van het onderwijsnummer tussen 2004 en 2006. In de daarop volgende begrotingen zullen dan verantwoorde (tussen)streefwaarden opgenomen kunnen worden bij de operationele doelstelling toegankelijkheid. Zie ook de tekst bij 1.2.3 Toegankelijkheid. In relatie tot de invoering van lumpsumfinanciering in het primair onderwijs worden scholen verplicht tot het opstellen van een jaarrekening. Hierdoor ontstaat meer inzicht in de bestedingen van scholen.

• 3. 

  VOORTGEZET ONDERWIJS

3.0 Hoofdlijnenakkoord Balkenende II

In deze paragraaf wordt kort ingegaan op de intensiveringen en ombuigingen waartoe uit hoofde van het hoofdlijnenakkoord Balkenende II is besloten. Een nadere uitwerking hiervan treft u aan bij de beschrijving van de operationele doelstellingen. De intensiveringen en ombuigingen vinden plaats ten opzichte van een bestaande situatie. De operationele doelstellingen verderop in dit hoofdstuk bestrijken dan ook niet alleen de intensiveringen en ombuigingen, maar beschrijven ook wat er met het totaal van de middelen op de OCW-begroting wordt nagestreefd. Bij de beschrijving van de operationele doelstellingen van de onderwijsvelden is gekozen voor een vaste structuur, met als basis de volgende operationele doelstellingen: toerusting, kwaliteit, toegankelijkheid. Onder deze operationele doelstellingen zijn alle beleidsmaatregelen, inclusief de intensiveringen en ombuigingen beschreven.

3.0.1 Topprioriteiten (intensiveringen)

In de komende vier jaar wordt extra geïnvesteerd in de vier beleidsprioriteiten van het ministerie van OCW: + autonomie, deregulering en rekenschap; + innovatie en versterking (top-)kennisinfrastructuur; + maximale participatie; + meer mensen werkzaam in het onderwijs.

• * 

  het betreft nader te verdelen middelen

• * 

  het betreft nader te verdelen middelen

Het bevorderen van de autonomie, dereguleringen rekenschapzal in het voortgezet onderwijs verder vorm krijgen door scholen meer ruimte te geven voor eigen beleid door aan hen de integrale verantwoordelijkheid voor het onderhoud aan de binnenkant van hun gebouwen over te dragen. Scholen hebben al een grote mate van bestedingsvrijheid door het bestaande bekostigingsmodel (op lumpsum-basis). Dit model zal in de komende tijd vereenvoudigd worden. Deregulering en autonomie-vergroting zullen daarnaast verder inhoud krijgen door scholen meer invloed te geven op de inhoud van het onderwijs, in het bijzonder in de onderbouw van het voortgezet onderwijs en in de tweede fase havo/vwo. Servicegericht uitvoeren is een maatregel die bijdraagt aan deregulering en het verminderen van de administratieve lasten van scholen in het voortgezet onderwijs. Voor een uitgebreide toelichting op deze maatregel wordt verwezen naar beleidsartikel 18 van deze begroting.

Het bevorderen van innovatie en het versterken van de (top-)kennisinfrastructuurkrijgt in het voortgezet onderwijs vorm door een uitgebalanceerde set van innovatieve projecten die als good practices scholen moeten inspireren tot innovatie. Het gaat hierbij in het bijzonder om de vernieuwing van leerinhouden en onderwijsvormen, waarvoor scholen in het kader van de autonomievergroting ruimte wordt geboden.

Maximale participatieis reeds lang een belangrijk aandachtspunt in het voortgezet onderwijs, op grond waarvan de onderwijsvernieuwingen in deze sector de laatste jaren vorm hebben gekregen. Maar het blijft niet beperkt tot dit onderdeel van het beleid. In de komende jaren zullen de inspanningen nog meer worden gericht op het beter toerusten van leerlingen voor hun deelname aan de maatschappij, waarvoor een sluitend stelsel van opvang en begeleiding in en rond de school nodig is. Scholen zullen in de gelegenheid worden gesteld de leerlingbegeleiding te versterken, met name voor risicoleerlingen. Voor het verbeteren van de maatschappelijke participatie wordt de invoering van een maatschappelijke stage bevorderd. Deze stage moet bijdragen aan het verwerven van sociale vaardigheden van leerlingen, actief burgerschap en het besef van waarden en normen. Deze aanpak is in het bijzonder van belang om de uitval in het beroepsonderwijs te bestrijden.

In het kader van de beleidsprioriteit van maximale participatie is ook van belang dat scholen – met name in het vmbo – beschikken over eigentijds materiaal en programma’s op maat kunnen aanbieden. Daarop is het beleid in de komende tijd gericht. Zo raken theorie en praktijk meer met elkaar verweven en kunnen scholen gelijke tred houden met de ontwikkelingen in het bedrijfsleven.

Wat de vierde beleidsprioriteit betreft: ook in de komende jaren zullen extra maatregelen worden genomen om meer mensen in het onderwijste laten werken. Verderop in dit beleidsartikel wordt hierop ingegaan, maar informatie hierover is ook te vinden in beleidsartikel 17 van deze begroting.

3.0.2 Ombuigingen

Incidentele loonontwikkeling

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

Taakstelling ziekteverzuim

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

TaakstellingWW

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

Korting subsidies

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de operationele

doelstelling «Achterstandenbeleid».

Bundeling regelingen achterstandenbeleid

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en

naar de operationele doelstelling «Achterstandenbeleid».

Taakstelling ZBO’s

Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de beleidsagenda en de

verdiepingsbijlage (algemeen gedeelte).

3.0.3 Besturingsrelatie met het veld en rekenschap

Onderwijs dat aansluit op de behoeften en talenten van de leerling, dat is het streven. De school en het onderwijspersoneel zijn de eerst aangewezenen om hieraan vorm te geven. De eigen verantwoordelijkheid van de school staat centraal. Zo kan ook worden bevorderd dat meer mensen werkzaam zijn in het onderwijs.

Meer ruimte voor eigen keuzes, voor alle scholen, is dan niet alleen nodig in het primaire proces, maar in het integrale schoolbeleid, dus ook in het omringende personele, financiële en schoolorganisatorische beleid. Daarom staat in het hoofdlijnenakkoord Balkenende II dat de scholen zo veel mogelijk de zeggenschap over de middelen dienen te krijgen, zonder hinderlijke bemoeienis van buitenaf.

De minister van OCW is verantwoordelijk voor adequate regelgeving, bekostiging en het goed en doelmatig functioneren van het stelsel van voortgezet onderwijs als geheel.

Bij dit laatste aspect komt het handhaven van de kwaliteit van het onderwijs nadrukkelijk in beeld. Van daaruit stelt de overheid kaders voor de eigen invulling door scholen van hun eerste verantwoordelijkheid voor de organisatie en inrichting van het onderwijsproces. Daarbij hoort dat alle scholen via jaarverslag c.q. jaarrekening verantwoording afleggen over hun keuzes aan de overheid, maar ook aan ouders en leerlingen.

Om de verkregen eigen verantwoordelijkheid waar te kunnen maken, moeten scholen beschikken over voldoende beleidsvoerend vermogen. De besturingsfilosofie stelt echter ook eisen aan het beleidsvoerend vermogen van de sector als geheel en het daarmee samenhangende vermogen zich krachtig in het maatschappelijk krachtenveld te presenteren. In de huidige situatie zijn er vrij veel organisaties die delen van het scholenveld vertegenwoordigen. Soms treden zij gezamenlijk op, maar er is geen duurzaam verband dat als aanspreekpunt voor de overheid en andere maatschappelijke instellingen kan fungeren. Dit besef blijkt ook te bestaan binnen belangrijke onderdelen van de sector en dat verklaart de publicatie van de verklaring van de Initiatiefgroep brancheontwikkeling voortgezet onderwijs én de organisaties voor bestuur en management én de VVO van 30 mei 2002 om het gemeenschappelijk functioneren te versterken. Als eerste stap is gekozen voor het vormgeven aan een krachtig en eensgezind werkgeverschap in het perspectief van een bredere onderlinge samenwerking aangaande bekostiging en autonomie-ontwikkeling. Een brancheorganisatie waarmee op efficiënte wijze afspraken ten behoeve van de gehele sector worden gemaakt zou daarvan de uitdrukking kunnen zijn, maar de besluitvorming daarover is een zaak van het onderwijsveld zelf.

Het vergroten van de autonomie van scholen in het voortgezet onderwijs vergt doorlopend aandacht voor aspecten van good governancein deze sector, waarop ook de motie-Joldersma (TK 28 248, nr. 34) betrekking heeft. Verderop in dit beleidsartikel worden daarom de maatregelen op dit gebied onder accountability, toezicht en control beschreven.

3.1 Algemene beleidsdoelstelling

Het voortgezet onderwijs draagt bij aan de vorming en persoonlijke ontplooiing van leerlingen, versterkt hun oriëntatie op de samenleving en bereidt hen voor op het behalen van een zo hoog mogelijk diploma ten behoeve van vervolgopleidingen of op de arbeidsmarkt, met als uiteinde-

lijk doel een volwaardige plaats in de samenleving. Daarbij is de ambitie recht te doen aan verschillen tussen leerlingen, in talenten en wensen en hen aan te sporen het beste uit zichzelf te halen.

Zo vervult het voortgezet onderwijs een aantal vitale maatschappelijke en economische functies die essentieel zijn voor de kenniseconomie en de participatie van de jonge burger in de samenleving. Daartoe bekostigt de overheid het stelsel van het voortgezet onderwijs. Veruit het grootste deel betreft de reguliere personele en materiële uitgaven van de scholen. Daarnaast stelt de overheid als wetgever regels aan de kwaliteit en toegankelijkheid van het onderwijs. Het streven is de scholen in staat te stellen het onderwijs te geven dat aansluit bij hun leerlingen. Autonomie-vergroting, deregulering en vermindering van administratieve lasten zijn belangrijke instrumenten om dit streven een reële kans van slagen te bieden. Op diverse onderdelen van het beleidsterrein van het voortgezet onderwijs zijn en worden hiervoor maatregelen getroffen.

In onderstaande figuur worden de financieringsstromen in het voortgezet onderwijs voor 2003 weergegeven.

Figuur 3.1: Financieringsstromen vo (in miljoenen)

OCW

€ 5,217 ^]

Gemeente

€1.243,6 ²

School

Ouders

€419

Studiemateriaal

MinFin

Werkgever

€14^E

1: onderwijsuitgaven 2: huisvesting (PO+VO) 3: lesgeld 4: ouderbijdragen 5: fiscale faciliteit

Scholen kunnen op dit moment hun primaire proces nog niet optimaal inrichten en de leerling maatwerk bieden. Er zijn bijvoorbeeld nog te veel regels of onvoldoende passende regels. Het onderwijs sluit nog onvoldoende aan bij de belevingswereld van de leerlingen. Ongeveer 10% van de leerlingen verlaat het voortgezet onderwijs zonder een diploma. Hierdoor is het voor hen moeilijker een volwaardige plaats in de samenleving te vinden. Hiernaast hebben veel scholen, met name vmbo-scholen, moeite om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden. + Daarom blijven interventies door de overheid noodzakelijk. Deze

interventies beogen scholen in staat te stellen hun onderwijsproces te innoveren. Daarbij is wel rust nodig, in die zin dat stelselwijzigingen of

grote vernieuwingen niet aan de orde zijn. De interventies zullen zich in de komende regeerperiode op diverse onderdelen van het beleid richten. De belangrijkste interventies zijn toegelicht in de hierna volgende paragrafen, steeds aan de hand van de vbtb-invalshoeken.

• * 

  Waarvan ruim 9% cumi’s.

** Het gemiddelde aantal leerlingen per vestiging in 2002: 727 (excl. zelfstandige vestigingen praktijkonderwijs). Een school kan uit meerdere vestigingen bestaan (in 2002 gemiddeld 2,1).

3.2 Operationele doelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling wordt uitgewerkt in drie operationele doelstellingen, toerusting, kwaliteit en toegankelijkheid.

3.2.1 Toerusting

3.2.1.1 Personeelsvoorziening voortgezet onderwijs

Wat willen we bereiken?

In de overzichtsconstructie arbeidsmarkt en personeelsbeleid wordt het beleid dat gericht is op een adequate personeelsvoorziening in de onderwijssector als geheel uitgebreid beschreven.

Het kunnen inzetten van voldoende gekwalificeerd personeel is een belangrijke voorwaarde voor het handhaven van een goed niveau van het voortgezet onderwijs. Het is daarom van het grootste belang de tekorten bij het onderwijspersoneel in te lopen.

Scholen moeten zelf in staat zijn om invulling te geven aan integraal personeelsbeleid. De overheid is aanspreekbaar op de mate waarin zij erin slaagt de randvoorwaarden te realiseren opdat scholen het personeelsbeleid zelf kunnen voeren.

Wat gaan we daarvoor doen?

Onderstaande tabel is gebaseerd op tabel 1 in de overzichtsconstructie arbeidsmarkt en personeelsbeleid (tabel 1 «arbeidsmarktbalans onderwijzend personeel primair en voortgezet onderwijs 2003/2004–2006/2007»). De tabel geeft de benodigde hoeveelheid onderwijsgevend personeel in het voortgezet onderwijs tot en met het schooljaar 2006/2007 weer.

Tabel 3.5: benodigde hoeveelheid onderwijsgevend personeel voortgezet onderwijs (in fte’s)

Nodig tot en met het schooljaar 2006/2007 Instroom vanuit lerarenopleidingen Terugdringen tekort voortgezet onderwijs

20 000

16 400

3 600

Om het aantal openstaande vacatures terug te dringen, wordt ingezet op het tegengaan van de uitstroom uit het onderwijs, het bevorderen van de instroom en een betere benutting van het beschikbare potentieel. Wat betreft de uitstroom gaat het hierbij om het terugdringen van de structurele uitval door ziekte, arbeidsongeschiktheid en werkloosheid. Het beleid is er daarnaast op gericht meer mensen te bewegen een baan in het voortgezet onderwijs te kiezen. Dat gebeurt onder andere door de concurrentiepositie op de arbeidsmarkt te versterken. Integraal personeelsbeleid door scholen moet tenslotte bijdragen aan het beter benutten van het beschikbare potentieel.

Het realiseren van deze doelstelling is de eerste verantwoordelijkheid van scholen. Zij zullen daarbij worden ondersteund met diverse maatregelen, zoals:

• • 

  voorlichting en imagocampagne;

• • 

  concurrerende arbeidsvoorwaarden voor het voortgezet onderwijs;

• • 

  arbeidsvoorwaarden op maat per school of groep scholen (decentrale cao’s);

• • 

  verbeteren arbeidsomstandigheden;