Transparantie van de Europese Unie

Met dank overgenomen van Europa Nu.
Berlaymont building illuminated in orange for the UN's 'Orange the world: End violence against women and girls' Campaign
Bron: European Commission

De term 'transparantie' duidt op de mate van openheid waarmee de instellingen van de Europese Unie i werken. Het gaat hier met name om de transparantie van Europese wetgevingsprocessen. Door te streven naar transparantie wil de EU het vertrouwen in de Europese instellingen vergroten. Het is een moeilijk onderwerp, bijvoorbeeld omdat het transparanter maken van lastige onderhandelingen gevoelig ligt bij veel politici.

Om de transparantie van de EU te verbeteren hebben de Europese Commissie i en het Europees Parlement i sinds 2011 een gezamenlijk transparantieregister i. Daarin worden activiteiten van belangenbehartigers bij die instellingen geregistreerd. Bovendien heeft de EU in 2021 gekozen voor een aanpak van transparantie die gebaseerd is op activiteiten, en niet op de achtergrond van organisaties. Op die manier vallen ook belangenbehartigers die zichzelf niet zien als lobbyisten onder de transparantieregels.

Er zijn verschillende ontwikkelingen in de EU die voor meer transparantie moeten zorgen. Zo breidt het transparantieregister van de Europese Commissie steeds verder uit, waardoor burgers meer toegang hebben tot inzicht in Europese besluitvorming. Bovendien heeft ook het Europees Parlement ingestemd met een verplicht lobbyregister voor rapporteurs en Parlementaire Commissievoorzitters. Op 29 april 2021 stemde het EP in met nieuwe transparantieregels over lobbyisten bij de Europese Unie.

1.

Openheid documenten

In 2001 nam de Raad i een verordening aan die het orgaan verplicht om tekst en uitleg te geven wanneer het orgaan weigert informatie, zoals notulen van vergaderingen, vrij te geven aan de media. Het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie i regelt het recht op toegang tot documenten van de Raad, de Commissie en het Europees Parlement. Dit is een gevoelig punt, omdat onderhandelingen in de Raad een besloten karakter hebben. Per 2002 is er een openbaar register waarin alle documenten zijn opgenomen. Inzage in documenten kan geweigerd worden wanneer de stukken betrekking hebben op bijvoorbeeld de openbare orde of militaire zaken.

In 2012 is een nieuwe transparantieportaalsite gelanceerd. Dit portaal heeft als doel om de besluitvormingsprocessen van de Europese Commissie toegankelijker te maken voor burgers.

D66 Europarlementariër Sophie in 't Veld i heeft in maart 2014 een rapport over een Europese vorm van de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) gepresenteerd. Kiezers moeten volgens het rapport kunnen volgen wat hun Europese vertegenwoordigers en bestuurders doen. Stukken moeten veel vaker proactief op internet worden gepubliceerd, aldus In 't Veld. De inhoud van het rapport wordt gesteund door een meerderheid in het Europees Parlement. Het EP roept de Commissie en de Raad op om passende regelgeving op te stellen.

Ook is er commentaar, onder andere vanuit de Tweede Kamer, op het gebruik dat te veel stukken te makkelijk het predicaat 'geheim' krijgen. De openheid die zou moeten worden betracht volgens de geldende Europese verdragen wordt zo met name door de Raad in de praktijk ongedaan gemaakt.

Volgens de Europese Ombudsman i kan transparantie helpen om het imago van de EU te verbeteren. Lidstaten zeggen te vaak dat 'Brussel' allerlei regels aan ze oplegt, terwijl diezelfde lidstaten in de Raad hebben ingestemd met de regels waar ze tegen te hoop lopen. Door inzicht te geven in welke positie iedere lidstaat inneemt tijdens onderhandelingen over nieuwe regels, kunnen lidstaten hun verantwoordelijkheid niet langer ontlopen. Ook zou de Raad veel documenten ten onrechte als 'geheim' ('limité' in het Brusselse jargon) bestempelen, waarmee de toegang tot veel documenten onnodig wordt beperkt.

2.

Transparantie bij vergaderingen en stemmingen

Vergadering van de Raad van de Europese Unie en het Europees Parlement zijn live (op internet) te volgen. De uitslag van openbare stemmingen zijn naderhand terug te vinden op de websites van de Raad en het Europees Parlement.

3.

Transparantie en informele wetgevende overleggen

Er vinden vaak informele onderhandelingen tussen de Raad, het Europees Parlement en de Commissie plaats, zogenaamde trilogen i. De (tussentijdse) uitkomsten van onderhandelingen in dergelijke trilogen zijn veel moeilijker te achterhalen dan de stappen in het formele wetgevingsproces. Ook is niet bekend hoe het eindresultaat tot stand is gekomen, omdat er vaak geen formele (en publieke) stemming wordt gehouden. In 2018 oordeelde het Gerecht van het Europese Hof van Justitie i dat documenten in de onderhandelingen in de triloog openbaar horen te zijn als daarom wordt gevraagd. Alleen wanneer het besluitvormingsproces wordt benadeeld, mag openbaarmaking worden geweigerd.

Het Europees Parlement, de Tweede Kamer en de Europese Ombudsman pleiten allen voor het openbaar maken van de standpunten per lidstaat tijdens onderhandelingen over wetgeving. Dat moet meer inzicht geven in hoe de besluitvorming verloopt en - in het geval van de nationale parlementen - ook beter in staat stellen controle uit te oefenen op wat hun regeringen aan standpunten innemen en waar ze pijnpunten uitruilen.

4.

Controle door nationale parlementen

Transparantie is ook van belang voor controle door nationale parlementen van hun regeringen. De besluitvorming is nu te veel een black box, zo concludeerden de Tweede Kamerleden Pieter Omtzigt i, Renske Leijten i en Martin van Rooijen i in 2017 als rapporteur in een position paper. Daarin roepen ze op tot openbaarheid van documenten en stemverhoudingen en formalisering van de eurogroep.

Op 19 februari 2018 overhandigden de drie Nederlandse parlementariërs hun voorstellen aan Eurogroepvoorzitter Mario Centeno i. De aanbevelingen werden gesteund door 26 Kamers van parlementen binnen de EU. Ze zijn ook aan de Europese Commissie en de Europese Raad i gestuurd. Enkele maanden later hebben zeven nationale parlementen zich aangesloten bij het Nederlands/Deens initiatief om tot meer transparantie te komen. Dit gebeurde tijdens het COSAC i.

Er kleven wel mogelijke risico's aan deze transparantie: onderhandelingen worden lastiger als lidstaten bij iedere concessie die zij doen om tot een compromis te komen het risico lopen daarvoor hard te worden afgestraft. Dan durven lidstaten niets meer toe te geven. Het risico bestaat dat de besluitvorming vertraagt, omdat iedere lidstaat voor iedere wijziging weer langs het parlement moet. In het ergste geval neemt de Raad helemaal geen (omstreden) besluiten meer.

5.

Lobbyen

Sinds 1996 kunnen lobbyisten en belangengroepen zich vrijwillig in laten schrijven in een speciaal register. Dat register is in 2011 samengevoegd met een soortgelijk register van de Commissie en het is voor Europese Commissarissen i verplicht zich hieraan te houden. Bovendien moeten Commissarissen die de Commissie verlaten hebben, gedurende achttien maanden informatie verstrekken over hun nieuwe activiteiten. Voorheen was dit twaalf maanden.

De nieuwe richtlijn was mede opgesteld naar aanleiding van een rel rond de Duitse oud-commissaris Günter Verheugen i, die kort na zijn afscheid opnieuw de Europese arena betrad, maar nu als lobbyist. Dat leidde tot scheve gezichten, omdat met die overstap de verdenking bestond dat hij in zijn tijd als Commissaris al met andere belangen bezig was.

In 2019 is het voor het Europees Parlement verplicht geworden om ontmoetingen in een lobbyregister bij te houden. In 2021 is deze verplichting verder uitgebreid: aanvankelijk gold de verplichting alleen maar voor voorzitters van Parlementscommissies en rapporteurs, maar in april 2021 ging het EP akkoord i met nieuwe transparantieregels. Hiermee is het voor belangenvertegenwoordigers niet meer mogelijk om (indirecte) lobbyactiviteiten te verrichten binnen het gehele Europees Parlement, bij de Raad of bij de Europese Commissie zonder registratie in het lobbyregister.

De belangrijkste onderdelen van deze nieuwe transparantieregels zijn:

  • Externe sprekers bij commissies, delegatievergaderingen of intergroepen zijn alleen welkom als zij zich van te voren registreren in het transparantieregister.
  • Nieuwe richtlijnen voor rapporteurs, schaduwrapporteurs, en commissievoorzitters bij hun werkzaamheden die te maken hebben met lobbyisten.
  • Het personeel van het Europees Parlement mag alleen met belangenvertegenwoordigers spreken als die vertegenwoordigers geregistreerd staan.

6.

Financiële transparantie

De Europese Commissie publiceert uitgebreide jaarverslagen waar tot op zeker niveau valt terug te vinden waar Europees geld aan is besteed. Een aantal Directoraten-Generaal i van de Commissie vermeldt alle toegekende subsidies op hun website, soms met naam en toenaam van de personen, instellingen of projecten die subsidie hebben ontvangen.

Voorbeelden van overzichten van subsidieverstrekking:

Meer informatie